Een collectie van prehistorische objecten die twintig jaar geleden werden opgegraven in het Oost-Vlaamse Ename bevat bijzondere vondsten: een schedelfragment van minstens zesduizend jaar oud én de oudste bijna complete schedel die tot nu toe in Vlaanderen is aangetroffen.
In 2003 werd in het Oost-Vlaamse Ename, een deelgemeente van Oudenaarde, in de grond van de Schelde gegraven voor de aanleg van een stuw. Amateur-archeoloog Jean-Pierre Parent ging een kijkje nemen en ontdekte er enkele prehistorische objecten. Meteen werd een noodopgraving georganiseerd waarbij diverse uitzonderlijk goed bewaarde menselijke en dierlijke resten en gebruiksvoorwerpen naar boven kwamen die dateerden uit de nieuwe steentijd en de vroege bronstijd. Na de opgraving werd alles snel en op meerdere locaties opgeborgen in afwachting van verder onderzoek.
Ongeveer twintig jaar later bereidt het team van Erfgoedsite Ename een nieuwe tentoonstelling voor en brengen ze de collectie van de Ename-stuw weer samen in hun erfgoeddepot. De provinciale archeologen van het team beseffen meteen dat menselijk skeletmateriaal van die leeftijd uiterst zeldzaam is en laten het onmiddellijk verder onderzoeken door specialisten ter zake die er de nieuwste technieken op loslaten.
Professor Isabelle De Groote van de Vakgroep Archeologie van UGent – die ook betrokken was bij het onderzoek naar Judith van Vlaanderen – en haar collega professor Philippe Crombé namen de menselijke resten onder hun hoede. Voor de dierlijke botten werden Anton Ervynck en An Lentacker van het agentschap Onroerend Erfgoed gecontacteerd. ‘Zij waren onmiddellijk enthousiast en determineerden in hun vrije tijd alle botten’, vertelt An Vervliet, gedeputeerde voor erfgoed. ‘Dankzij hen kwamen van tussen het dierlijk materiaal nog tien extra menselijke resten aan het licht.’
14 resten van 9 mensen
De Groote voerde een DNA- en isotopenanalyse uit, een C14-datering en CT-scans. Ze onderwierp ook de tanden aan een grondige analyse. Voor de extractie van het DNA gingen de stalen zelfs naar de universiteit van Durham en voor het uitlezen ervan naar Korea.
Uit het onderzoek bleek de collectie van de Ename-stuw veertien menselijke skeletresten te bevatten uit drie periodes van het neolithicum, de periode van de eerste landbouwers. De oudste resten behoren tot de periode van de Michelsbergcultuur (ca. 4300-3800 voor Chr.), de jongste gaan terug tot het Finaal Neolithicum – een periode van grootschalige migraties vanuit Zuidoost-Europa, meer bepaald het gebied ten noorden van de Zwarte Zee.
De vondst was uitzonderlijk voor Vlaanderen waar tot nu toe bitter weinig uit het neoliticum naar boven werden gehaald. ‘Uit de studie van de skeletresten kwam naar voor dat het over minstens negen verschillende individuen gaat, zowel mannen, vrouwen als kinderen’, vertelt De Groote. ‘Zeer opmerkelijk was de schedel die geboekt staat als ‘schedel nummer 100’. Hij behoorde toe aan een man die minstens 35 jaar oud was toen hij stierf. De schedel is ongeveer 4.400 jaar oud en daarmee de oudste bijna volledige schedel die tot nu toe in Vlaanderen is gevonden.’
Hoe die menselijke resten precies op de site beland zijn, is niet helemaal duidelijk. ‘Eén hypothese is dat ze afkomstig zijn van verstoorde graven, aangelegd op of in de nabijheid van een nederzetting’, zegt De Groote. Dit laatste werd bevestigd door de vele sporen van gebruik op het aardewerk en de stenen gebruiksvoorwerpen, bestudeerd door Hans Vandendriessche en Dimitri Teetaert van het agentschap Onroerend Erfgoed.
De vondst is echt uitzonderlijk voor Vlaanderen, want door de algemeen zure en droge ondergrond in Vlaanderen zijn slechts weinig skeletresten van mens en dier uit de prehistorie bewaard. Wellicht speelde de kalkrijke omgeving aan De Schelde hierbij een rol. ‘Elke vondst is een aanwinst voor de kennis van Vlaanderen’, vertelt Crombé. ‘Wat we hier vonden bewijst dat er nog een groot potentieel aanwezig is in de Vlaamse riviervalleien voor het ontdekken van organische resten uit de prehistorie. Ze kunnen ons meer inzichten verschaffen in de levenswijze van onze voorouders.’
Gevarieerd dieet
Gedetailleerd onderzoek van de schedels en andere skeletdelen hebben de onderzoekers al verschillende inzichten gegeven. Uit de isotopenanalyse en uit het uitzicht van de tanden bleek onder andere dat deze Enamenaren een gevarieerd dieet hadden. ‘Ze aten zowel landbouwgewassen, vis, vlees van huisdieren zoals rund, maar ook nog altijd wilde voedselbronnen’, vertelt De Groote.
Opvallend is het totaal ontbreken van tekenen van stress of ondervoeding. Nochtans worden deze indicaties vaak waargenomen bij neolithische mensen, zoals bijvoorbeeld in de Maasvallei, en worden ze in verband gebracht met misoogsten, hogere bevolkingsdichtheid en het nauwer samenleven met dieren. ‘Deze mensen lijken gezond’, vertelt prof. de Groote. ‘En dat is een a-typisch beeld van wat we doorgaans associëren met deze eerste landbouwers.’
De tanden vertonen slijtage, waarschijnlijk door het kauwen op verdwaalde kleine stukjes steen van een maalsteen. Dat wijst op het eten van gemalen graan in bijvoorbeeld pap, koek of brood. In combinatie met een gebrek aan gaatjes, suggereert ook dit een gevarieerd dieet.
Komt dat zien!
De schedel wordt dé blikvanger van de nieuwe vaste tentoonstelling op de provinciale Erfgoedsite Ename aan de Lotharingenstraat 1 in Ename die vertelt over erfgoedzorg in het algemeen en Ename in het bijzonder. Ze opent in het weekend van zaterdag 6 en zondag 7 juli. Meer informatie vindt u op www.erfgoedsiteEname.be.
Doe mee met #eosleeft
Met artificiële intelligentie is het eenvoudiger dan ooit om massaal misinformatie viraal te laten gaan op sociale media. Eos Wetenschap vzw wil een baken zijn voor iedereen die op zoek is naar wetenschappelijk onderbouwde journalistiek.
Dankzij de financiële steun van onze community kunnen we dit onafhankelijk blijven doen zonder beïnvloeding van politieke of commerciële spelers.
Wij verstoppen ons niet achter een paywall, omdat we geloven dat open, kwaliteitsvolle wetenschapsjournalistiek leidt tot een vrijere en betere wereld.
Wil je meer weten over de missie van Eos? Klik hier.
Deel je onze missie? Help mee om onze impact te vergroten.
