Specialisten van Universiteit Antwerpen onderzoeken sinds juli 2019 De Nachtwacht van Rembrandt in het Rijksmuseum Amsterdam. Deze ‘Operatie Nachtwacht’ speelt zich af in een glazen kubus, live voor het museumpubliek. Wat zijn de eerste bevindingen?
In 1642, halverwege zijn carrière, schilderde Rembrandt (1606-1669) ‘De compagnie van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren’. Vanwege de vervuilde vernislaag kreeg het donkere schilderij zijn bekende, maar onterechte bijnaam ‘De Nachtwacht’.
Natuurwetenschappers en restauratoren bestudeerden en herstelden De Nachtwacht noodgedwongen vaak na kunstvandalisme in de loop van de vorige eeuw. Zo kraste een boze werkloze in het beschermvernis, gingen er messneden door het doek en kwam er een plens zwavelzuur op het schilderij terecht. Helaas lieten ook deze respectvolle – en omkeerbare - ingrepen zichtbare sporen na. Ook is het schilderdoek linksboven wat gaan golven.
Bij de reiniging in 1947, nadat het toen opgerolde (!) doek uit de oorlogsschuilplaats terugkeerde, ontdekten restauratoren de oorspronkelijke kleuren en details. Het schuttersstuk toont Rembrandts vroege fijne penseelvoering zowel als zijn latere, dikkige, expressieve verfgebruik. Ideaal studiemateriaal dus.
Net zoals bij eerdere onderzoeken naar De Nachtwacht, werken de Antwerpse onderzoekers met röntgenapparatuur. Voor Operatie Nachtwacht gebruiken ze hun macro röntgen poeder diffractie scanner (MA-XRPD). Deze compacte scanner schuift van een afstandje horizontaal het schilderij af. Verfmonsters nemen, zoals vroeger gebeurde, is daardoor niet meer nodig. Traag (maar graag) “schiet” de MA-XRPD door achtereenvolgens vernislaag, degradatielaag, de eigenlijke “verfhuid” en de gronderingslaag op de “drager”: linnen op een houten spieraam. Zo ontsluiert de scan de aanwezige chemische samenstelling van de verfpigmenten en kristalstructuren.
Hairspray en een derde been
Alleen de zestien meest belangrijke details worden bestudeerd. Steven de Meyer (UAntwerpen) wijst op de witte waas die het springende hondje bijna onzichtbaar maakte. ‘Komt dat door uitgekristalliseerde zouten? Verfpigmenten gaan op den duur namelijk ook onderling chemische reacties aan. Rembrandt had daar geen weet van.’
In het al langer gehavende gezicht van Banning Cocq, de centrale figuur, ontdekte het team dat Rembrandt hiervoor niet één maar drie loodwitten gebruikte. Vermeer, een generatie jonger, gebruikte ook meer loodwitten in zijn ‘Meisje met de parel’. Maar Vermeer penseelde - in tegenstelling tot Rembrandt - altijd gladder, fijner en alleen op huiskamerformaatjes. Rembrandt borstelde meer: pasteuzer, dikker. Kijk naar het bijna geboetseerde goudbrokaat op Van Ruytenburghs jolig-gele jak. De briljante kleur is te danken aan het zeer giftige arseensulfide pigment. In het oog en het haar van Banning Cocq vormde zich het zeldzame palmierite, een mineraalsulfaat. Zo lijkt het nu of het glanzende kapsel van de schutterij-aanvoerder stijf van de hairspray staat: zeker niet Rembrandts opzet, maar teken van degradatie. Door de rood-vermiljoenen sjerp schimt zwart: een aantasting die experts ook aantroffen op schilderijen van Rubens, een generatie ouder dan Rembrandt.
Katrien Keune (Hoofd subafdeling science Rijksmuseum) glimlacht over de grappigste ontdekking: een derde, maar weg geschilderd been, van een schutter, links van de trommelaar. Ze wijst op de vreemde, donkere bol. Rembrandt vergat deze achtergebleven rozet op de wel verdwenen schoen mee weg te schilderen.
Onderzoeksleider Koen Janssens (UAntwerpen) erkent: ‘Natuurlijk zien we maar een fractie van wat Rembrandt zag toen hij De Nachtwacht maakte. Wij hopen nu zo nauwkeurig mogelijk te ontdekken wat zijn maakwijze was. En we maken een nulmeting om over tien jaar de technische staat van het doek te beoordelen op verdere degradatie en craquelures. Ons gaat het niet strikt om het verleden maar om de toekomst, zodat we De Nachtwacht voor volgende generaties kunnen behouden.’
In onderstaand filmpje legt onderzoeker Frederik Van Meert (UAntwerpen) 'Operatie Nachtwacht' nog eens uit.
