Achter deze nieuwe kiezelwiersoort schuilt een feministisch verhaal

Beeld: Brachysira hutchisoniana, vernoemd naar Isobel Hutchison.

Eeuwenlang was er voor vrouwen geen plaats in het onderzoek naar de Noord- en Zuidpool. Enkel mannen konden volgens het narratief het onherbergzame klimaat en de koude temperaturen fysiek trotseren, om daarna als helden terug te keren naar het thuisfront. Toch hebben vrouwen ondanks hun actieve uitsluiting waardevolle bijdragen geleverd aan het poolonderzoek. Om hen te vieren, vernoemde ik twee nieuwe kiezelwiersoorten die ik ontdekte in de mossen van Groenland naar Louise Boyd en Isobel Hutchison, twee vrouwen die lak hadden aan de maatschappelijke normen en in de jaren 30 enkele succesvolle expedities naar de Noordpool ondernamen. Het gebeurt overigens zelden dat soorten naar vrouwen worden vernoemd¹. Als (vrouwelijke) wetenschapper wil ik daarom mijn bijdrage leveren om het onevenwicht in de geschiedenis wat recht te trekken en om de vrouwelijke rebellie te vieren.

De Amerikaanse Louise Boyd, ook bekend als ‘de vrouw die de Noordpool temde’, slaagde er dankzij de erfenis van haar ouders in om enkele expedities naar Groenland te leiden tijdens de jaren ’30. Ze fotografeerde en verzamelde honderden plantkundige stalen en werd de eerste vrouw die over de Noordpool vloog. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd ze dankzij haar expertise door de Amerikaanse overheid gevraagd om een expeditie naar Groenland en Canada te leiden. Ook de Schotse Isobel Hutchison ondernam tijdens de jaren ‘30 enkele expedities naar Alaska, Canada, Groenland en IJsland om planten te verzamelen. Tijdens haar expedities, waarover ze later talloze boeken en artikels schreef, onderhield ze een goed contact met de inheemse Inuit door lokale tradities te omarmen. Zo leerde ze Groenlands spreken, nam ze deel aan traditionele dansen en droeg ze lokale kleding. Haar vertrouwensband liet haar toe om het dagelijkse leven op de Noordpool te filmen. De video’s zijn één van de vroegste documentairebeelden ooit en haar vele verzamelde plantenspecimens zijn tot op vandaag bewaard in de plantentuinen van Edinburgh en Londen.

Geen plaats voor het andere geslacht

Boyd en Hutchison zijn helaas een anomalie in de geschiedenis. Vrouwen werden namelijk actief geweerd uit poolexpedities. Zo schreven drie ‘sportieve dames’ in een brief naar de Britse ontdekkingsreiziger Ernest Shackleton, die vrijwilligers rekruteerde: ‘We zien niet in waarom enkel mannen alle eer zou moeten toekomen, wanneer er ook vrouwen bestaan die net zo dapper en capabel zijn’. Shackleton antwoordde dat ‘er geen plaatsen waren voor het andere geslacht op de expeditie’. Ook de deelname van beroepswetenschappers werd tegengehouden. Zo werd Marie Stopes, een internationaal geroemd paleobotanicus, geweerd door organisator Robert Scott toen ze wilde deelnemen aan diens expeditie om aan de hand van plantenfossielen aan te tonen dat Antarctica ooit deel uitmaakte van het Gondwana-continent³. Ook voor een Britse Antarctische Expeditie in 1937 werd geen enkel van de 1300 vrouwen geaccepteerd⁴.

Inheemse vrouwen was geen gunstiger lot beschoren. Aan het einde van de 19^e eeuw nam Tookoolito, Inuit-vertaler en gids, deel aan enkele Noordpoolexpedities op uitnodiging van de Amerikaanse ontdekkingsreiziger Charles Hall, die op zoek was naar lokale gidsen. Tien jaar lang hielp Tookoolito hem. Voor haar bijdragen werd ze niet uitvoerig bedankt, maar samen met haar kind en man tentoongesteld in westerse musea om volgende expedities te financieren⁷. Andere inheemse vrouwen die bijdroegen aan Charles Peary’s expedities naar de Noordpool, door onder meer de kleding van de bemanning te herstellen, kregen veelvuldig te maken met seksuele intimidatie⁸.

Enkele westerse vrouwen slaagden er via een omweg toch in om deel te nemen aan een handvol poolexpedities, vaak omdat hun echtgenoten walvisvaarders of kapiteins waren, of schepen bezaten. Zo werd de Noorse Ingrid Christensen de eerste vrouw die voet zette op het Antarctische continent nadat ze met haar man en zijn schip naar de Zuidpool trok. Ze werd bovendien de eerste vrouw die over Antarctica vloog. Terwijl Christensen als eerste het continent betrad, was de Deens-Noorse Caroline Mikkelsen de eerste vrouw die voet zette op een Antarctisch eiland. Tijdens de poolzomer van 1934-1935 hees Mikkelsen, die getrouwd was met de kapitein van walvisjager de ‘Thorshavn’, de Noorse vlag op Antarctische bodem, samen met de bemanning. Omdat zowel walvisvaarders als vrouwen weinig ruchtbaarheid kregen, werden ze al gauw door de geschiedenis vergeten, tot Diana Patterson – het eerste vrouwelijke hoofd van een Antarctische basis – in 1995 een campagne lanceerde om de zestigste verjaardag van Mikkelsens expeditie te vieren⁵.

Een vrouw voor elke man

Ook officiële instanties weerden vrouwen. Zo meldde Vivian Fuchs, directeur van het British Antarctic Survey (BAS), dat de ‘faciliteiten niet geschikt waren, de uitrusting te zwaar was, en vrouwen bovendien de atmosfeer op de basis negatief zouden beïnvloeden’. De werkelijke reden dat vrouwen institutioneel werden uitgesloten had overigens weinig met hun capaciteiten te maken, maar eerder met de angst dat vrouwen ‘seks’ naar de geïsoleerde poolomgeving zouden brengen, waardoor er jaloezie zou ontstaan. Zo vertelde de Amerikaanse admiraal George Dufek dat vrouwen niet toegelaten werden in Antarctica ‘totdat we één vrouw voor elke man kunnen voorzien’¹⁰. Ook andere wetenschappelijke domeinen weerden vrouwen, vooral in het westen. Terwijl de Russen de eerste vrouw al in 1963 naar de ruimte stuurden, werden de deuren van NASA pas in de jaren ‘70 geopend voor vrouwen, dankzij het aanhoudende gelobby van de Mercury 13, een groep vrouwelijke piloten.

In de late jaren ’50 was er verandering op komst. Tijdens het Internationaal Geofysisch Jaar, een van de grootste wetenschappelijke ondernemingen ooit met als doel de periode van stilstand na de Koude Oorlog in te halen, werden vrouwen stilaan toegelaten. Zo werd de Russische Maria Klenova, marien geoloog, de eerste vrouwelijke wetenschapper die zelfstandig onderzoek verrichte op de Zuidpool. In 1965 werd de Amerikaanse Rita Horner de eerste Westerse vrouwelijke wetenschapper die werkte in het Amerikaanse deel van het Noordpoolgebied. In de Verenigde Staten schortte de U.S. Navy de actieve ban om vrouwen te transporteren naar Antarctica op in 1969 en tegen de late jaren ’70 overwinterden de eerste vrouwen op de Zuidpool.

Ondanks hun lange geschiedenis als mannenbastions worden de poolregio’s vandaag veroverd door vrouwen. Zo is nu bijna 60% van de beginnende poolonderzoekers vrouw¹¹. Helaas gaat slechts een deel van hen effectief op expeditie. De vrouwen die op veldwerk vertrekken, melden massaal^12,13 dat ze te maken krijgen met seksisme, stalking, ongewenste aanrakingen en uitnodigingen tot seks. De uitdagingen van het poolonderzoek zijn vandaag met andere woorden niet meer zozeer gelinkt aan de inclusie van vrouwen, maar eerder aan het weren van mannen met gedragsproblemen.

Bronnen:

¹ https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspb.2021.2708

² https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00318884.2024.2377845

³https://www.researchgate.net/publication/284545342_Did_Captain_Scott's_Terra_Nova_Expedition_discover_fossil_Nothofagus_in_Antarctica

⁴https://www.bbc.com/news/science-environment-41921096

⁵https://polarjournal.ch/en/2024/05/20/caroline-mikkelsen-the-first-lady-in-antarctica/

⁶https://www.rmg.co.uk/stories/topics/jane-franklin-remarkable-woman

⁷https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/tookoolito

⁸Lemoine, Genevieve & Kaplan, Susan & Darwent, Christyann. (2017). Living on the Edge: Inughuit Women and Geography of Contact. ARCTIC. 69. 1. 10.14430/arctic4624. ⁹https://www.thearcticinstitute.org/women-polar-research-brief-history/

¹⁰Hamblin, Jacob. (2007). Deep Freeze: The United States, the International Geophysical Year, and the Origins of Antarctica's Age of Science. By Dian Olson Belanger. (Boulder: University Press of Colorado, 2006. xxxiv, 494 pp. $29.95, ISBN 978-0-87081-830-1.). Journal of American History. 94. 637-637. 10.2307/25095091.

¹¹Strugnell, J. Kudos for female Antarctic researchers. Nature 536, 148 (2016). https://doi.org/10.1038/536148b

¹²https://theconversation.com/a-shocking-79-of-female-scientists-have-negative-experiences-during-polar-field-work-221879

¹³https://www.bbc.com/news/world-australia-63085209