De reizen van de rode koningin

Vrijdag 28 november zendt La Une een (franstalige) documentaire uit over het leven van koningin Elisabeth (1876-1965), met de medewerking van haar kleindochter, prinses Esmeralda. Er zouden onder andere nieuwe elementen opduiken over de nauwe relaties die Elisabeth in volle Koude Oorlog onderhield met verschillende communistische landen, tegen de zin van de Belgische regering. Ze reisde onder meer naar de Sovjet-Unie en China. En werd om die reden als het ‘enfant terrible van Stuivenberg’ bestempeld.

Als Beierse prinses trouwt Elisabeth in 1900 met Koning Albert I, met wie ze drie kinderen krijgt (Leopold, Karel en Marie-José). Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog wordt het neutrale België door haar eigen geboorteland Duitsland onder de voet gelopen. Aan het hoofd van een klein leger biedt de ‘koning-ridder’ vier jaar lang weerstand aan het Duitse leger, vanuit het kleine stukje land rond Ieper dat niet bezet is.

De koninklijke familie leeft tussen de Belgische troepen. Elisabeth werkt occasioneel als verpleegster, en zet zich in voor het Rode Kruis-ziekenhuis Hôpital de l’Océan in De Panne. Ligt daar de kiem van haar latere pacifisme? Feit is dat de monarchen geheime onderhandelingen met Duitsland hebben aangeknoopt in de hoop een eind aan de oorlog en het bloedvergieten te maken. Elisabeth speelde een sleutelrol in dit initiatief dat helaas tot mislukken gedoemd bleek.

België komt uit de oorlog als David, het onderdeurtje dat heldhaftig stand hield tegen de vreselijke reus Goliath. Niemand die dat imago beter incarneert dan het koningskoppel. Albert en Elisabeth worden in 1919 zowel in de VS als in Frankrijk triomfantelijk onthaald.

Mussolini

In 1929 trouwt hun dochter Marie-Josée met Umberto, de kroonprins van Italië, dat intussen het fascisme heeft omhelsd. Elisabeth neemt een dubbelzinnige houding aan. In een Italiaanse krant uit ze haar bewondering voor het elan van Mussolini. Anderzijds gaat het Belgische koningskoppel persoonlijk bij de Duce een laissez-passer bepleiten voor Gina Lombroso en Gugliemo Ferrero, een koppel bekend om zijn antifascistisch engagement. Graaf Sforza, gewezen Italiaans ambassadeur en notoir tegenstander van Mussolini, is een graag geziene gast in Laken. Met de Tweede Wereldoorlog breekt ook voor Elisabeth, intussen weduwe geworden, een intense periode vol kopzorgen aan. Haar zoon L­eopold, troonopvolger van Albert en intussen zelf weduwnaar, zal er naderhand van worden beschuldigd zich niet te hebben verzet tegen het nazisme, en zich al te meegaand hebben getoond jegens de Duitse bezetter, onder meer vanwege zijn in volle oorlog gesloten tweede huwelijk met Lilian Baels. Collaboratie met de vijand, zo luidde het in de mond van zijn scherpste critici. Na de bevrijding wordt zijn jongere broer Karel prins-regent van België, terwijl Leopold in ballingschap in Zwitserland verblijft.

Elisabeth was ervan overtuigd dat wetenschap en kunst wederzijds begrip en vrede konden bevorderen

Protocollair bekleedt Elisabeth, die tijdens de oorlog meermaals bij de bezetter het lot van Belgische joden heeft bepleit, een unieke positie. Aangezien Karel ongehuwd is, blijft ze tot het huwelijk van koning Boudewijn in 1961 de enige koningin van België. Als vanouds herneemt ze haar rol van kunstmecenas, vooral in de muziek waar ze al in 1937-38 haar schouders onder het Concours Eugène Isaÿe had gezet.

Meteen na de oorlog hebben de Belgische communisten kortstondig aan de macht deelgenomen. Alle andere partijen zijn anticommunistisch en honderd procent NAVO-gezind. Boudewijn, die zijn oom, prins-regent Karel, is opgevolgd, geldt als uitgesproken conservatief. Hij leeft eerst in de schaduw van zijn tot troonsafstand gedwongen vader Leopold, en van zijn stiefmoeder Lilian. Na zijn huwelijk in 1961 staat hij onder de invloed van zijn zeer katholieke vrouw Fabiola, wiens familie nauwe banden met Franco onderhield.

De communisten, die in het veralgemeend anti-Sovjetklimaat alleen staan, proberen uit hun isolement te breken door een netwerk van sympathisanten uit te bouwen. De Vriendschapsvereniging België-Sovjetunie moet ook buiten de rangen van de Belgische Communistische Partij leden werven. Met dat doel voor ogen ontplooit ze een waaier van culturele activiteiten, van concerten, theatervoorstellingen, lezingen tot reizen. Al snel krijgt het initiatief navolging van andere volksdemocratieën. Zo zien de Belgisch-Poolse Vriendenkrijg en de Vereniging België-China het licht.

Cultuur of politiek?

Onmiddellijk na de oprichting van de Vriendschapsvereniging België-Sovjet-Unie werd koningin Elisabeth tot erelid verkozen. In die hoedanigheid woonde ze galabijeenkomsten en festivals van Sovjetfilms bij, allesbehalve neutrale activiteiten tegen de achtergrond van de Koude Oorlog. Tevens neemt ze het meterschap op van een internationaal schaaktoernooi voor studenten waaraan uiteraard een aanzienlijk aantal schakers uit de Sovjet-Unie en andere volksdemocratieën deelnemen. Elisabeth zou volgens de krant France Soir ook de vredesoproep van Stockholm hebben ondertekend, hoewel ze haar twijfels had bij ‘dit communistische maneuver’. Ze poetst ook haar Russisch op, waarvan ze de basisbeginselen had geleerd in Beieren, met Dimitri Goldé, een Russische ingenieur in dienst van Sabena. In 1954 zit ze een ontmoeting tussen schrijvers van de twee blokken voor, waaronder Carlo Levi, Vercors, Bertold Brecht, Elsa Triolet en Jean-Paul Sartre. De Oostblokauteurs zijn onder bescherming van de koningin uitgenodigd. Na de bijeenkomsten in Knokke-Het Zoute worden ze op het kasteel van Stuivenberg ontvangen.

Ook de organisatie van een internationale muziekwedstrijd die haar naam draagt, behoort tot Elisabeths opmerkelijke pacifistische initiatieven. De koningin ging ervan uit – zonder stil te staan bij het feit dat de klassieke muziek die uitgevoerd wordt op de wedstrijd, het product was van een westerse elite – dat de symfonieën van Beethoven en de sonates van Brahms een universele weerklank hadden en dus als communicatiemiddel konden dienen tussen mensen van alle standen en culturen.

Het was deze ideologische visie op kunst als instrument om harmonie te bewerkstelligen die als een rode draad doorheen de pacifistische activiteiten van de koningin loopt, van de contacten die ze onderhoudt achter het IJzeren Gordijn en vooral van de spectaculaire reizen die ze onderneemt naar het communistische blok. In totaal plande koningin Elisabeth zeven reizen naar communistische landen (zie hieronder). Ook al hadden die reizen een privékarakter, hun politiek belang was onmiskenbaar en speelde op meerdere niveaus. Het bezoek van de koningin was voor communistische regimes koren op hun propagandamolen. Niet alleen sloeg het een bres in hun diplomatiek isolement, bovendien toonde het aan de publieke opinie in eigen land dat het regime ook in de hoogste regionen van kapitalistische landen sympathie opwekte. Ook de Belgische communistische partij, die de tijdens de oorlog verworven volksgunst na de bevrijding snel had verspeeld, haalde profijt uit de toeschietelijke houding van de ‘rode koningin’. Zeker als die met haar illustere aanwezigheid door de KP georganiseerde culturele activiteiten opluisterde, zoals het optreden van het Circus van Moskou.

Poolse kampen

De regering, daarin gesteund door de rest van de overigens zeer conservatieve koninklijke familie, zal proberen de initiatieven van de koningin te saboteren. Zo onderneemt de socialistische minister van buitenlandse zaken, Paul-Henri Spaak, een vergeefse poging om haar bezoek aan Polen in 1955 te verijdelen. In de Courier de Verviers spreekt Jo Gérard schande van de voorgenomen reis, en hij roept koning Boudewijn op de trip te verbieden. Later zal men in de archieven van de koningin een cassante opmerking bij dit incident noteren. ‘Is een gewezen collaborateur’, staat er onder de naam van Gérard.

De zeer katholiek-conservatieve La Libre Belgique ontbindt al zijn duivels en noemt het een schandaal dat de koningin legitimiteit verleent aan een regime dat priesters en geestelijken in concentratiekampen opsluit. Het extreemrechtse Europe Magazine zet de ‘schandelijke’ reis op de cover, maar de liberale Pourquoi pas? neemt het op voor de koningin door te benadrukken dat de reis naar Warschau een louter culturele inslag heeft. Wat was er van aan? Volgens graaf de Meeûs d’Argenteuil, Belgisch gezant in Warschau, had het bezoek vooral gunstige gevolgen voor de bilaterale relaties tussen België en Polen. De koningin ondernam demarches ten bate van Belgisch-Poolse koppels die door de oorlog werden gescheiden.

Enerzijds prees ze het regime voor de inspanningen om het sociaal klimaat en de godsdienstvrijheid te verbeteren. In een adem echter sprak ze de president van de Staatsraad aan op het lot van de gevangen kardinaal Wyszynski.

Mausoleum van Stalin

In de aanloop naar de reis van 1958 naar de Sovjet-Unie was het alweer een socialistische minister van buitenlandse zaken, Victor Larock, die de koningin haar reisplannen uit het hoofd probeerde te praten. Hij maakt graaf de Meeüs d’Argenteuil, intussen hofmaarschalk van de koningin, de bekommernis van de regering over: de Sovjets konden het bezoek voor propagandadoelen misbruiken, en wat zou de publieke opinie in eigen land en in het buitenland daarvan wel niet denken? Larock was wel zo schijnheilig zijn echte motieven te verpakken als bezorgdheid om de blootstelling van de bejaarde vorstin aan de Russische winter… in april!

De reis kreeg inderdaad veel weerklank, zelfs kranten in Brazilië en Hong Kong pikten het op. De getuigenissen en analyses lopen echter uiteen. De Belgische ambassadeur in Moskou, Walter Loridan, stelde een 28 pagina’s tellende nota op. Ja, klonk het, de koningin had haar sympathie en bewondering voor de verwezenlijkingen van het Sovjetvolk uitgesproken. Maar, zo benadrukte de ambassadeur, ze had in de mate van het mogelijke gepast voor politieke gestes. Zo stuurde ze haar kat naar de plechtige oprichting van het Sovjetpendant van de Vriendschapsvereniging België-Sovjet-Unie. Tevens weigerde ze een kroon neer te leggen bij het mausoleum van Lenin en Stalin.Maar op een tijdens de reis gemaakte foto staat de koningin met een reusachtige bloemenkrans in handen, aanstalten makend om het stuk bij het mausoleum van…Lenin te deponeren. In diverse kranten werd smalend gedaan over de koningin die eerst weigert het huwelijk van haar kleindochter Maria-Pia in het Portugal van Salazar bij te wonen, terwijl ze er even later geen graten in ziet eer te betuigen aan Lenin.

In de Belgische pers verschenen uitsluitend korte artikels over de reis waarmee het Hof in Laken zozeer in de maag zat. Het satirische weekblad Pan had er daarentegen een kluif aan.

Pionier in China

Wekte de verschijning van de koningin op het Kremlin voor de 1 mei-optocht beroering in conservatieve middens, dan was het hek pas echt van de dam toen ze besloot koers te zetten naar Peking. Volgens Pan viel de Belgische premier haast letterlijk van zijn stoel, maar de koningin liet zich door niets of niemand tegenhouden. België en China onderhielden geen diplomatieke relaties. De koningin en haar kleine delegatie trokken dus als ware pioniers naar het volstrekt geïsoleerde land dat de Volksrepubliek was. De koningin had op de terugreis uit China een perstekst geschreven met een pleidooi voor de erkenning van de Volksrepubliek. In Laken, waar men de bui voelde hangen, werd een noodplan gesmeed. Onmiddellijk na haar landing in Zaventem, werd de bejaarde koningin in ware commandostijl in een limousine geduwd en afgevoerd, zonder dat ze kans kreeg de verzamelde pers toe te spreken. Het zondagsblad Phare-dimanche zou de militaire precisie van de operatie vergelijken met de bevrijding van Mussolini door de Duitse SS in september 1943. De koningin was woedend. Nog dezelfde avond ontbood ze de pers in Stuivenberg. Met een rode kokarde in het knoopsgat, poserend voor een in een zilveren lijst gevat portret van Mao Zedong, verscheen ze op de televisie.

Aldus bracht ze de door haar familie en voltallige regering gevreesde boodschap: ‘Ik wens dat het land zou verenigd worden onder de leiding van de Volksrepubliek China’. Verder pleitte ze voor een toenadering tussen België en China, en sprak ze haar bewondering uit voor ‘de wijsheid van de Chinese leiders, inzonderheid Mao Zedong’.

Naiëf of idealistisch?

Verschillende verklaringen deden de ronde voor het gedrag van een koningin die in de pers als het ‘enfant terrible van Stuivenberg’ werd bestempeld. Rechts-conservatieve kringen, hoewel onwankelbaar in hun monarchistische trouw, reageerden geschokt op de communistische sympathiebetuigingen van de oude koningin. Ze probeerden haar dan ook af te schilderen als een naïeve bejaarde die niet meer in staat was om de gevolgen van haar daden in te schatten. Meer nog, Elisabeth liet zich manipuleren door bepaalde elementen binnen haar entourage, zoals baron Allard of Kamiel Huysmans, de socialistische huisvriend die haar op haar oude dag in extreemlinks vaarwater had gelokt.

Anderen gingen de psychologische toer op. Elisabeth, die vanaf 1914 een heuse vedette op de internationale scène was geweest, had moeite met haar nieuwe status. Ze kon niet verkroppen dat ze na de dood van haar man als het ware met pensioen werd gestuurd, en dat haar zoon Leopold na zijn kroning met alle aandacht ging lopen, een fenomeen dat nog werd versterkt na zijn huwelijk met Astrid van Zweden die in haar nieuwe vaderland als een volksheilige werd vereerd. Op haar reizen in het Oosten zou ze als Koningin Moeder de honneurs hebben herwonnen die haar destijds in eigen land te beurt vielen. De ontmoetingen met hooggeplaatsten, de limousines met veiligheidscordon, het flatteerde haar gekrenkte eerzucht. Het was voor Elisabeth overigens gemakkelijker op de Sovjettelevisie te verschijnen – ze sprak er in het Russisch – dan op de Belgische televisie. Aan honneurs ontbrak het haar in het Oosten allerminst. Elisabeth werd er onthaald als een hooggeëerde vertegenwoordiger van de Europese elite die eindelijk de superioriteit van het communisme had ingezien.

Anderzijds had Elisabeth altijd al een zwak voor sterke leiders. Ze bewonderde Mussolini in zijn eerste regeerperiode, schreef brieven aan Stalin en drukte later haar bewondering uit voor Kroetsjov en Mao.

En misschien schepte Elisabeth er als bejaarde koningin ook wel een pervers plezier in haar conservatieve familie en omgeving te choqueren.

De verklaring kan ook elders worden gezocht, in de persoonlijkheid en de filosofische overtuiging van de koningin zelf. Enerzijds werd zij door nieuwsgierigheid gedreven: ze wilde met eigen ogen zien hoe het leven was in landen als de Sovjet-Unie, China, Polen en Joegoslavië. Tegen haar kleindochter Marie-Gabriëlle de Savoie zou ze het als volgt hebben gezegd: ‘Ik wil de wereld met eigen ogen zien’. Natuurlijk kan men zich vragen stellen bij het realiteitsgehalte van de inkijk die haar door de autoriteiten werd gegund. Niettemin was het geen klein bier om China te bezoeken, een land van bijna 1 miljard inwoners waarvan het bestaan door het Westen zowat genegeerd werd. Anderzijds was de koningin ervan overtuigd dat intellectuele en artistieke samenwerking de weg kon plaveien naar wederzijds begrip en vrede. Wetenschap en kunst waren ideale platformen om banden te smeden. Niet toevallig schreef ze in 1953 een brief aan Stalin met de vraag of hij deze visie kon delen.

Dooi

Elisabeth was de allereerste vorstin die zich achter het IJzeren Gordijn waagde. Graaf de Meeûs d’Argenteuil, Belgisch gezant in Warschau tijdens haar bezoek aan Polen in 1955, omschreef deze opgemerkte demarche als een uiting van Elisabeths levensfilosofie waarin kunst de hand reikt aan het menselijk geweten. In zijn rapport aan minister van buitenlandse zaken Paul-Henri Spaak benadrukt hij de positieve invloed van het bezoek op de relaties tussen België en Polen.

Vooruitlopend op de normalisering van de betrekkingen tussen West- en Oost-Europa, trekt hij volgend besluit: koningin Elisabeth heeft met haar bezoek een bijdrage geleverd in de toenadering tussen twee ideologieën die allengs inzien dat er geen alternatief is voor coëxistentie. Zoveel is wel zeker: koningin Elisabeth voerde haar gewaagde opening naar de communistische wereld in volstrekte onafhankelijkheid van de Belgische regering.

(Uit Eos Memo, nr.8, 2013)