Een juweel van een halsketting, negenduizend jaar oud

Voor metalen was het nog te vroeg, maar de mens had in het neolithicum (de tijd waarin de landbouw ontstond) al wel beschikking over natuurlijke materialen zoals mineralen, schelpen en barnsteen. En daar was de steentijdmens al bijzonder creatief mee, toont een juweel aan dat in 2018 werd opgegraven in de Zuid-Jordaanse archeologische site van Ba’ja. Het ornament werd aangetroffen in een graf op de steentijdsite. Het lag tussen en rond de skeletresten van een kind dat acht jaar was toen het overleed en ter aarde werd besteld. Het kind leefde ergens tussen 7.400 en 6.800 voor Christus, schrijven de archeologen die het graf hebben blootgelegd in het vaktijdschrift Plos One.

Hoewel de halsketting dus al vijf jaar geleden werd gevonden, wordt hij nu pas uitvoerig beschreven in een wetenschappelijke publicatie. Dat komt doordat de archeologen (een team uit verschillende Europese landen) het juweel de afgelopen jaren niet alleen grondig hebben onderzocht, maar ook zorgvuldig weer in elkaar hebben gezet. Dat laatste was een huzarenstukje, want puzzel maar eens een sieraad bij elkaar bestaande uit duizenden onderdelen. Aan de hand van de verspreiding van de onderdelen in het graf en aan slijtagesporen konden de vorsers uiteindelijk toch een reconstructie maken. En zo heeft het museum van de nabijgelegen oude stad Petra er een pronkstuk bij dat zelfs vele millennia ouder is dan de beroemde Jordaanse werelderfgoedsite.

Ba’ja

Het steentijddorp Ba’ja (een naam die er later werd aan gegeven) werd in het achtste en zevende millennium v.Chr. bewoond door mensen van een neolithische cultuur die zich uitstrekte van de Levant over het zuiden van Anatolië tot het noorden van Mesopotamië. Het dorp lag wellicht op een veilige locatie: om er te geraken moet je immers eerst een smalle kloof door.

Hoewel de site met een oppervlakte van slechts anderhalve hectare eerder klein is, zouden er toch ettelijke honderden mensen op eenzelfde moment hebben gewoond. Dat deden ze in kleine, vierkante huisjes van steen. Onder de vloeren van verschillende huisjes zijn graven aangetroffen, waaronder opvallend veel van kinderen. In zo’n graf werd het juweel ontdekt. Het skelet zelf was danig beschadigd door de tand des tijds en het halssnoer was ondertussen uiteengevallen. De onderdelen – de stenen hanger, de parelmoeren ring en meer dan 2.500 kraaltjes – lagen kriskras verspreid in het graf. Uit die verspreiding konden de archeologen niet alleen informatie halen over de reconstructie, maar ook opmaken dat het kind de halsketting rond zijn nek droeg toen hij in foetushouding werd begraven.

Materialen

Uit de analyse van de onderdelen bleek dat de ketting uit drie types materialen bestond: mineraal gesteente, schelpmateriaal en barnsteen (versteende boomhars). De kralen waren grotendeels gemaakt van drie mineraalsoorten: turkoois, calciet en hematiet – ze bezitten respectievelijk een typische blauwe, witte en rode of zwarte kleur. Maar er zaten ook kralen tussen vervaardigd uit de schelpen van weekdieren, net zoals de witte grote ring uit parelmoer waarin de verschillende draden van het halssnoer samenkwamen. De archeologen konden ook de biologische soorten van enkele gebruikte weekdierschelpen bepalen. Die bleken afkomstig uit de nabijgelegen Rode Zee. Maar het bijzonderste waren twee kralen uit barnsteen, kennelijk afkomstig uit een meer dan 100 miljoen jaar oude barnsteenafzetting in het huidige Libanon – zestig kilometer in vogelvlucht van Ba’ja. Het zou gaan om de oudste bekende barnsteenkralen in de wijde regio.

De verscheidenheid aan gebruikte materialen in het halssnoer toont aan dat de neolithische mens al bijzonder creatief was met wat hij in zijn omgeving kon vinden of waar hij aan kon geraken. Bij de vervaardiging van het juweel moeten ook verschillende mensen betrokken zijn geweest: ambachtslui met heel verfijnde technieken, handelaars met een groot netwerk en een verscheiden aanbod aan materialen en goederen, en natuurlijk een gegoede of voorname familie. Wellicht heeft die het juweel aan het kind cadeau gedaan. Misschien was het bedoeld als geluksbrenger. Al heeft het zijn effect dan wel gemist, want het eindigde al gauw als grafgift.