Iconoclasme: veel ouder dan IS

Eind januari raakte bekend dat terreurgroep IS weer maar eens een historische site heeft vernietigd. Het oudste christelijke klooster van Irak werd na 1400 jaar met de grond gelijk gemaakt. Het is de meest recente toevoeging aan een enorm lange en trieste lijst van iconoclastische daden doorheen de geschiedenis.

Oorlog heeft altijd vernietigende gevolgen. Naast de burgerbevolking betaalt ook het historisch erfgoed dikwijls het gelag. Vaak ligt precies daarin de essentie van de culturele identiteit van een bevolking. Als erfgoed intentioneel wordt vernield, is er sprake van iconoclasme. Deze term omvat al het ideologisch en religieus geïnspireerd vandalisme tegen historisch erfgoed.

Recente voorbeelden zijn er meer dan voldoende. De archeologische sites van Nimroed en Hatra, en verscheidene moskeeën in Khorsabad en Mosul hebben het al zwaar te verduren gehad onder IS. Maar wellicht de meest schokkende vernielingen gebeurden op de archeologische site van Palmyra. De Stad van Duizend Zuilen was tijdens de eerste twee eeuwen van onze jaartelling een belangrijk handelscentrum op de zijderoute van China naar Rome. Satellietbeelden van de VN bevestigden al enkele maanden geleden de enorme schade aan de Tempel van Bel. Ook de Tempel van Baalshamin en de monumentale toegangspoort moesten er grotendeels aan geloven.

Vernielingen doorheen de geschiedenis

Aanvallen op cultureel erfgoed zijn niet nieuw. In 2012 verwoestte Ansar Dine, een fundamentalistische tak van al-Qaeda, enkele 15e en 16e eeuwse Malinese mausolea die op de werelderfgoedlijst stonden en toebehoorden aan heiligen uit het soefisme. Deze gematigde interpretatie van de Islam wordt al langer geviseerd door militante soennitische orthodoxen. Maar ook cultuuruitingen van andere religies moeten het vaak ontgelden. De Hazara, een etnische minderheid in de regio, beschermde de Boeddha’s van Bamiyan gedurende bijna 1500 jaar. Tot de taliban daar in 2001 een einde aan maakte toen ze de metershoge monumentale Boeddhabeelden dynamiteerde.

Boven: De holte waarin een Boeddha van Bamiyan stond, tot de taliban het beeld in 2001 dynamiteerde.

Kijken we dichter bij huis en keren we terug in de tijd, dan is de Beeldenstorm een mooie illustratie van iconoclasme. Heiligenverering was zeker in de 16e eeuw voor de sobere calvinisten compleet uit den boze dus moest heel wat katholiek erfgoed het bekopen. In de eerste helft van die eeuw werd Europa overspoeld door een destructieve golf die zijn hoogtepunt kende in 1566 toen Protestanten op luttele weken tijd het interieur van honderden katholieke kerken en abdijen vernielden.

Maar de oudste voorbeelden van religieus iconoclasme zijn te vinden in de oudheid. De Egyptische farao Amenhotep IV, echtgenoot van de welbekende Nefertiti en vader van de latere farao Toetanchamon, verbood de traditionele polytheïstische religie waarin goden Ra, Amun en Isis een belangrijke rol speelden. In plaats daarvan moest de zonnegod Aten vereerd worden en veranderde de farao zijn naam in Akhenaton. Deze bruuske overgang ging gepaard met de vernietiging van tempels en monumenten.

Politieke beeldenstormen

Toch hoeft iconoclasme niet steeds puur religieus getint te zijn. Na zijn dood viel Akhenaton zelf een gelijkaardige behandeling te beurt wanneer zijn opvolgers zijn naam verwijderden van monumenten en hem zo probeerden te wissen uit de geschiedenis. Deze praktijk is gekend onder de noemer damnatio memoriae.

Echo’s van dit soort politiek gemotiveerde vernietiging van de iconografie van machthebbers zijn te vinden doorheen de menselijke geschiedenis. Tijdens de Franse Revolutie maakte de praktijk deel uit van een vreemde spreidstand waarbij de nieuwe republikeinse overheid enerzijds de vernietiging van heel wat monumenten en kunstuitingen uit het ancien régime toejuichte maar ze anderzijds ook wilde vrijwaren in musea. Toch werd het beeld van Lodewijk XV neergehaald en veranderde de naam van het plein waarop het stond naar Place de la Concorde. Gelijkaardige scènes van beelden die omver worden geduwd door een woedende menigte kwamen voor tijdens revoluties over heel de wereld: van de Russische Oktoberrevolutie in 1917, over de Culturele Revolutie in China tot de val van het communisme in 1989.

Boven: De Beeldenstorm in Antwerpen, 1572.

Maar vaak sneuvelen er meer dan enkele standbeelden. Zo staken Duitse troepen aan het begin van de Eerste Wereldoorlog de Leuvense universiteitsbibliotheek in brand uit wraak tegen de lokale bevolking. De gevolgen van deze daad tonen een ander facet van iconoclasme. De vernieling van de bibliotheek was vooral voor de geallieerde zijde van onschatbare propagandawaarde. Publieke verontwaardiging en sympathie voor ‘Poor little Belgium’ lokten enorme aantallen Britse jongemannen naar het rekruteringsbureau. Velen van hen verloren later hun leven in de loopgraven.

3D-reconstructies in de strijd tegen iconoclasme

Vandaag is van een tweestrijd tussen vernietigen en beschermen geen sprake meer. De internationale gemeenschap koos resoluut voor het tweede tijdens de Haagse Conventie in 1958. Sindsdien is de bescherming van cultureel erfgoed een onderdeel van het internationaal humanitair recht en zijn schendingen vervolgbaar voor het Internationaal Strafhof in Den Haag.

Bovendien zoekt UNESCO naar manieren waarop we kunnen omgaan met de opzettelijke vernieling van erfgoed. In dat kader startte het Institute for Digital Archaeology (IDA), een samenwerkingsverband tussen UNESCO, het Museum van de Toekomst in Dubai en de universiteiten van Oxford en Harvard, onlangs met het Million Image Database project. De bedoeling ervan is om ongeveer vijfduizend fototoestellen te verdelen over conflictzones doorheen het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De 3D-beelden die daarmee gemaakt zullen worden, kunnen als basis dienen om de vernieling van erfgoed in kaart te brengen en later sites te reconstrueren.

Voor de Tempel van Bel kwam het project te laat. Toch slaagden wetenschappers erin een 3D-reconstructie te maken op basis van duizenden gewone foto’s. Om het internationaal belang van cultureel erfgoed te illustreren zullen binnen afzienbare tijd zowel op Trafalgar Square in Londen als Times Square in New York replica’s geplaatst worden van de monumentale boog, een van de weinige overlevende fragmenten van de tempel. Of hoe ook het reconstrueren en terug opbouwen van erfgoed een krachtig politiek statement kan zijn.