Foto: Kerk 1 in Byzantijnse stijl nabij Il’ich. © Andrey Vinogradov.
De kans is groot dat je nog nooit van het koninkrijk Alanië hebt gehoord. Een historicus als ik, gespecialiseerd in de middeleeuwse geschiedenis van de noordelijke Kaukasus, heeft er nochtans een flinke kluif aan. Alleen al de locatie van de hoofdstad van dat rijk, Magas, is al bijna 200 jaar lang voer voor discussie. Gekibbel dat dankzij mijn recente ontdekking – hopelijk – kan ophouden.
Toen de boeren op de gemeenschapsboerderij van Il’ich in 1961 een nieuw veld begonnen om te ploegen, hadden ze nooit kunnen bedenken wat ze daar zouden vinden. Weliswaar hadden ze eerder al ijzeren pijlpunten gevonden rondom hun dorp aan de noordelijke voet van de hoogste bergketen in Europa: de Grote Kaukasus. Maar zelfs voor zijn eigen dorpelingen leek Il’ich een plek ver weg van handelsstromen en politieke krachtmetingen, in een heel andere wereld dan provinciehoofdstad Krasnador, laat staan grote Sovjetsteden als Moskou of Leningrad. En toch zou er één van de belangrijkste archeologische sites herrijzen in de hele noordelijke Kaukasus: een verloren stad waar archeologen en historici zoals ikzelf zich bijna twee eeuwen het hoofd over hebben gebroken.
Tijdens het omploegen van een nieuwe akker in een bergweide omzoomd door bossen stootten de boeren letterlijk op een verrassing; niet gewoon wat potscherven her en der, maar duidelijk te herkennen muren. Gauw zou blijken dat ze deel uitmaakten van één van de oudste kerken in het moderne Rusland. Die ontdekking hebben we te danken aan Mikhail Lozhkin, een lokale schoolleraar en amateurarcheoloog. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Lozhkin van elders in Rusland overgebracht naar Il’ich. Hij bleef er en smeedde nauwe banden met professionele archeologen die de middeleeuwse geschiedenis van de noordelijke Kaukasus kwamen bestuderen.
Eeuwen voordat er sprake was van het keizerrijk Rusland maakte deze streek deel uit van het koninkrijk Alanië, dat van de 10e tot de 12e eeuw een belangrijke tak van de zijderoute in handen had, die mythische verbindingsweg tussen het Middellandse Zeegebied en Oost-Azië. Byzantijnse en Arabische geschiedschrijvers noemden Alanië het machtigste rijk in de noordelijke Kaukasus. Het was beroemd en berucht om zijn militaire vermogen en vanwege de controle die het uitoefende over een aantal strategische bergpassen. Toch hadden de Alanen geen regering of overheid zoals we die vandaag kennen en ze lieten ook geen geschriften na. Hierdoor weten we bitter weinig over dit rijk, zelfs niet in welk deel van de noordelijke Kaukasus het is ontstaan.
Samen met de steile rivieroevers omsloten de verdedigingswerken een gebied van 600 hectare, groter dan gelijk welke toenmalige stad in West-Europa
Met de hulp van zijn professionele contacten begon Lozhkin de bergweide waar de muren waren gevonden verder te verkennen, en ook de bossen eromheen. Wat hij vond tart alle verbeelding. Hij legde de restanten van minstens vijf kerken bloot. Op zich al indrukwekkend, maar archeologen konden ze dateren tot de late 9e of vroege 10e eeuw. Dat betekent dat de bekering tot het christendom in de streek al veel vroeger gebeurde dan Byzantijnse bronnen ons lieten vermoeden én dat de Alanen daarin de voorouders van de Russen vóór waren.
De omvang van de site, nu bekend als de burcht van Il’ichevsk, is bijna ongezien. Lozhkin bracht niet minder dan zeven verdedigingslinies in kaart: muren, grachten en omwallingen. Sommige daarvan zijn ronduit indrukwekkende constructies: de meest zuidelijke verdedigingsmuur was maar liefs zes en een halve meter dik. Samen met de steile rivieroevers van de Urup en de Kuva rondom de site omsloten deze verdedigingswerken een gebied van 600 hectare, groter dan gelijk welke toenmalige stad in West-Europa.
Wat was deze gigantische burcht? Waarom was ze daar gebouwd? Waarom was ze zoveel groter dan alle andere nederzettingen in de streek? Vragen die onderzoekers naar de geschiedenis van de noordelijke Kaukasus jarenlang voor een raadsel stelden. Eveneens gebeten door dit mysterie heb ik enkele cruciale passages uit de geschriften van Arabische, Perzische en Chinese geografen en geschiedschrijvers opnieuw onder de loep genomen. Veel geven die niet prijs, maar als je alle subtiele aanwijzingen en beschrijvingen als puzzelstukjes samenlegt, kun je niet anders dan besluiten dat de burcht van Il’ichevsk de stad Magas was, de hoofdstad van het koninkrijk Alanië.
In geschriften van de Arabische aardrijkskundige al-Mas’udi uit 943 staat te lezen dat Magas de hoofdstad was van het koninkrijk Alanië en het bezit van de koning. De Alanen stonden ervoor bekend dat ze eerst het christendom hadden omarmd en het bijna even snel weer hadden afgezworen. We zien dan ook dat de oudste kerken op de site van Il’ichevsk bewust zijn afgebroken. Niet vernield, maar steen voor steen uit elkaar gehaald door het volk dat ze eerst had gebouwd en erin had gebeden.
In februari 1240 capituleerde Magas en werd de stad bijna met de grond gelijk gemaakt
Drie eeuwen later, in 1239, werd de noordelijke Kaukasus onder de voet gelopen door de schrikwekkende legers van het Mongoolse keizerrijk. De nakomelingen van Dzjengis Khan waren vastberaden om het Westen te onderwerpen. Rond die tijd was het koninkrijk Alanië al ingestort, maar zijn uit de kluiten gewassen hoofdstad Magas bleef een belangrijk politiek bolwerk. Het was dan ook van daaruit dat de clans uit de noordelijke Kaukasus weerstand boden tegen de Mongolen. Die deden er maar liefst drie maanden over om Magas in te nemen. De soliede verdedigingslinies deden hun werk én de dichte bossen rondom de stad speelden de Mongolen parten. Uiteindelijk, in februari 1240, haalden de Mongolen hun slag thuis. Magas capituleerde en werd bijna met de grond gelijk gemaakt.
Vandaag kun je in Il’ichevsk nog sporen terugvinden van dit noodlottige einde. Eén van de kerken is afgebrand in de 13e eeuw en niet meer heropgebouwd. De verkoolde resten van het houten dak liggen op de vloer en in een muur steekt een pijl van Mongoolse makelij. In het portaal werd het onbegraven lichaam gevonden van een jong meisje. Hoewel we niet absoluut zeker kunnen zijn, is het erg waarschijnlijk dat deze kerk vernield is tijdens een Mongoolse aanval. In elk geval komen het dicht beboste gebied en het vernuftige verdedigingssysteem van Il’ichevsk beter overeen met de beschrijvingen van Magas in de bronnen dan eender welke andere site.
We kunnen nu dus de site van Il’ichevsk aanwijzen als de locatie van de lang gezochte stad Magas en dat levert ons een pak nieuwe inzichten op. Als de burcht van Il’ichevsk en Magas effectief één en dezelfde zijn, weten we nu waar het zwaartepunt van het koninkrijk Alanië lag en dat leert ons veel over hoe en waarom het überhaupt is ontstaan.
De streek rond Il’ichevsk, ongeveer het bovenste bekken van de Kuban-rivier, ondervond in de middeleeuwen een sterke invloed van het Byzantijnse rijk, veel meer dan om het even welk ander gebied in de noordelijke Kaukasus. Byzantijnse vertegenwoordigers, monniken en vaklui staken de hoge bergpassen over om diplomatieke contacten te verzorgen, te prediken en tientallen kerken te bouwen in Byzantijnse stijl. Het feit dat net hier het koninkrijk ontstond, wijst erop dat deze buitenlandse contacten nodig waren om het rijk uit te bouwen.
Het verhaal van Magas en het koninkrijk Alanië toont aan dat de premoderne wereld geen lappendeken was van geïsoleerde volkeren en koninkrijken. Een machtig rijk zoals Alanië had nooit kunnen ontstaan zonder internationale contacten over verre grenzen heen. Historisch onderzoek zoals het mijne legt meer en meer de onvermoede globale verwevenheid van vroege samenlevingen bloot.
