Een moordenaar laat zijn DNA achter, maar we vinden geen match… Via ‘Crime Scene Investigation’ op het mannelijk Y-chromosoom, kunnen we de familie van de dader opsporen en zo eindelijk aanslepende mysteries na jaren alsnog ontrafelen.
Op 16 maart 1991 werd de jonge makelaar Ingrid Caeckaert brutaal vermoord in haar appartement te Knokke-Heist. De dader liet een bloedspoor met zijn DNA achter op en rondom de crime scene. Maar ondanks dat DNA een doeltreffend hulpmiddel is om iemand te identificeren, is de moordenaar van Ingrid nog steeds niet ontmaskerd. Waarom niet? Er bleek geen identieke DNA-match te zijn met de verdachten in de zaak of met misdadigers gekend bij justitie. De zaak blijft tot op vandaag een groot mysterie en draagt nu al 30 jaar het label ‘cold case’, een onopgeloste zaak.
Om verdachten niet foutief te beschuldigen, kijken we in België enkel naar identieke DNA-matchen. Maar met mijn onderzoek kan dat veranderen, want via het mannelijk Y-chromosomaal DNA kunnen we nu ook zoeken naar ‘bijna’-matchen. Hoe? DNA krijg je van beide ouders en wordt na elke generatie door elkaar geschud. Zo is nog maar 12.5% gelijk aan dat van je neef en nicht. Veel te weinig dus. Het Y-chromosoom daarentegen is het enige stukje DNA dat elke zoon bijna ongewijzigd overerft van zijn vader. En dit voor generaties lang. Hierdoor vergroot de kans dat we bijvoorbeeld een achterneef van de dader vinden, wat met de standaard DNA-technieken niet mogelijk is.
De DNA code schudt elke generatie door elkaar en is daardoor veel complexer dan de overerving van het Y-chromosomaal DNA.
CSY - ‘Crime Scene Investigation’ via het Y-chromosoom
Vanaf nu kunnen we dus het mannelijk Y-chromosoom gebruiken als nieuw ‘Crime Scene Investigation’ wapen, of kortweg CSY. Is dit onderzoek dan enkel voor mannelijke daders? Ja. Maar aangezien meer dan 90% van alle moordenaars in België mannen zijn, kunnen we dit toepassen op de meeste moordzaken. Het enige probleem is dat er nog geen Y-DNA databank bestaat. Daarom moeten we op zoek gaan naar mannen rond de crime scene die de moord willen helpen oplossen door vrijwillig hun Y-DNA te geven. Via een grootschalig CSY-verwantschapsonderzoek vergelijken we dan alle Y-chromosomen met dat van de dader.
Maar… Zo’n grootschalig onderzoek is tijdrovend en duur. Daarom ontwikkelde ik in mijn doctoraat drie hulpmiddelen om dit proces te versnellen. De ‘CSYseq’ detecteert van bijna 100 mannen tegelijk de meest interessante regio’s op het Y-chromosoom. Daarna sorteert de ‘Ysurnames’ deze mannen op Y-DNA gelijkenis met de dader en voorspelt hij de kans dat ze dezelfde familienaam dragen. En uiteindelijk berekent de ‘YMrCA’ de verwantschap tussen de gevonden match en de onbekende dader. Zo kan de politie gericht verder klimmen in de familiestamboom om de moordenaar te traceren.
Mijn doctoraat maakt verwantschapsonderzoek efficiënter via drie hulpmiddelen: de ‘CSYseq’ detecteert interessante Y-regio’s, de ‘Ysurnames’ voorspelt de familienaam van de dader, en de ‘YMrCA’ berekent de graad van verwantschap met zijn match.
De hoofdprijs op het forensisch wereldcongres is binnen, nu nog de Belgische wetgeving
En hoe werkt zo’n CSY verwantschapsonderzoek nu concreet?
Wanneer er voldoende vrijwilligers zijn, vergelijken we de interessantste regio’s op hun Y-chromosoom met dat van de dader. Interessantste regio’s? Wel, doorheen de generaties kan de Y-DNA code veranderen of muteren. Snelle mutaties zorgen ervoor dat we accuraat dichte familie kunnen terugvinden, zoals broers of neven, maar ook heel verre verwanten tot zelfs veertig generaties ver! En daar stopt het niet. Trage mutaties brengen ons maar liefst 300.000 jaar terug in de tijd via migratielijnen richting Y-adam in Afrika. Hierdoor kunnen we de biologische afkomst van elke man op aarde achterhalen, en dus ook van de onbekende dader.
Doordat deze mutatie-analyse lang duurt, ontwikkelde ik samen met mijn promotor de ‘CSYseq’. Dat is de eerste detectiemethode ooit die zowel snelle als trage Y-mutaties samen kan analyseren. Hierdoor kunnen we efficiënt dichte en verre familieleden van de dader detecteren én tegelijk zijn biologische afkomst achterhalen. En daarbovenop kunnen we met de CSYseq bijna 100 mannen in één keer analyseren, wat het uiterst doeltreffend maakt voor grootschalig verwantschapsonderzoek. Een primeur! Onze nieuwe methode kreeg dan ook wereldwijde interesse, waardoor ik in 2019 de hoofdprijs won op het forensisch wereldcongres.
Trage Y-mutaties brengen ons via migratielijnen terug in de tijd en verdelen alle mannen in 20 groepen, van A tot T. Hiermee kunnen we de biologische afkomst van de dader achterhalen.
Y-chromosoom als familie barcode
En hoe gaat het dan verder? Stel, de dader matcht met meneer Claerhout. Heeft de onbekende dader dan dezelfde familienaam? Misschien wel, want de familienaam wordt ook doorgegeven van vader op zoon. Daarom ontwikkelde ik de ‘Ysurnames’, het eerste programma ooit dat berekent hoeveel procent kans er is dat de dader dezelfde familienaam draagt als zijn match. Door mijn Y-chromosoom onderzoek op 1.100 familienamen, ondervond ik dat deze kans afhankelijk is van bijvoorbeeld het aantal mutaties of hoe frequent de familienaam voorkomt.
Maar hoe vinden we dan de dader binnen die familie? Via de ‘YMrCA’, onze nieuwe rekenmachine om in te schatten hoeveel generaties er zitten tussen de dader en zijn match. Aan de hand van 2.500 verwante mannen, onderzocht ik de specifieke snelheid waarmee de Y-regio’s muteren. Daardoor kunnen we nu accurater inschatten of de match van de dader zijn broer is of eerder een verre achterneef.
TOP, maar waar wachten we op?
Helaas mogen we in België nog niet het Y-chromosoom en verwantschapsonderzoek voor gerechtelijk speurwerk gebruiken… Maar na mijn grootschalige bevolkingsenquête, zag ik het positief in: 96% van de deelnemers wou samen met mij de laatste kans benutten om een vastgelopen moordzaak na jaren vol onzekerheden op te lossen. Jij ook? Surf dan naar www.csy-leuven.be en wie weet help je binnenkort mee met het oplossen van een onopgeloste moord!
(links) presentatie op het forensisch wereldcongres ISFG19; (rechts) in ontvangst nemen van de hoofdprijs gekozen door jury en publiek.
Sofie Claerhout is genomineerd voor de Vlaamse PhD Cup. Ontdek meer over haar onderzoek op www.phdcup.be.
