De Nederlandse viroloog Marion Koopmans (Erasmus MC) maakt deel uit van het team dat in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie reconstrueert hoe de pandemie is begonnen. ‘Wellicht zullen we jaren moeten wachten op antwoorden.’
Eind december 2019 signaleert de gezondheidsdienst in de Chinese stad Wuhan enkele verdachte gevallen van longontsteking met onbekende oorzaak. Verschillende van die eerste officieel bevestigde gevallen van wat later covid-19 zal worden gedoopt, hebben een link met de Huanan-markt. De patiënten werken er of zijn er geregeld klant. Op de zogenoemde wet market worden diverse diersoorten levend verhandeld en ter plaatse geslacht. Een gedroomde locatie voor virussen om van de ene op de andere soort over te springen.
Inmiddels zijn we ruim een jaar en meer dan 1,5 miljoen officieel bevestigde dodelijke covid-slachtoffers verder. Maar veel cruciale vragen over wat precies aan de basis ligt van deze pandemie blijven onbeantwoord. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelde een internationaal team samen dat op de stappen van het vermaledijde SARS-CoV-2-virus moet terugkeren, tot aan de bron van deze pandemie. Het team komt aanstaande donderdag aan in China.
De Nederlandse viroloog Marion Koopmans (Erasmus MC), volgens Nature één van de wetenschappers om in de gaten te houden in 2021, behoort tot de uitverkorenen.
Wat hopen jullie precies te weten te komen?
‘De vraag van 1 miljoen is natuurlijk hoe het allemaal exact is begonnen. We weten vrij zeker dat het virus oorspronkelijk uit vleermuizen komt, maar de weg naar deze pandemie is onduidelijk. Is er een variant van het virus rechtstreeks naar de mens overgesprongen, die meteen overdraagbaar was, of heeft het virus zich na de sprong naar de mens eerst nog aangepast? Heeft het zich eerst verspreid in andere dieren? Hoe zijn we met dit virus in contact gekomen, door de smokkel in wilde dieren of door vleermuizen te vangen en eten? Of ligt het aan iets anders? We moeten nog veel sporen verkennen.’
‘We weten al heel lang dat er in vleermuizen in China SARS-achtige coronavirussen circuleren. Maar de vervolgvraag is veel lastiger: wat is de volgende stap van zo’n virus?’
Waarom is het zo belangrijk dat we dat precies weten?
‘Door dat te traceren hoop je in de toekomst aan betere risicovoorspelling te kunnen doen. Dat is nu heel lastig. Voor vogelgriepvirussen kennen we na dertig jaar onderzoek een aantal genetische kenmerken die maken dat we zo’n bepaald virus bijzonder goed in de gaten moeten houden – bijvoorbeeld bij mutaties in het eiwit op het virusoppervlak, waardoor het beter bindt aan cellen in onze luchtwegen. Om dat ook voor deze virussenfamilie te kunnen doen, moeten we weten welke weg er precies is afgelegd.’
‘We weten al heel lang dat er in vleermuizen in China allerlei SARS-achtige coronavirussen circuleren. Met metagenomica zijn we in staat om te kijken welke virussen vleermuizen of knaagdieren allemaal bij zich dragen. Maar de vervolgvraag is veel lastiger: wat is de volgende stap van zo’n virus, en kunnen we dat gebruiken voor een waarschuwingssysteem?’
Wat houdt zo’n waarschuwingssysteem in?
‘Voor influenzavirussen hebben we nu al bewakingsprogramma’s voor pluimvee en varkens. Die screenen de dieren op risicovolle varianten. Het zou goed zijn om ook een bewakingsprogramma te hebben voor ‘ziekte X’, een nog onbekende ziekteverwekker die tot een pandemie kan leiden.’
‘Het gaat daarbij niet enkel om de eigenschappen van de virussen zelf. Het is ook belangrijk dat we weten in welke diersoorten ze voorkomen en wat er met die dieren gebeurt. Zijn het dieren die met rust worden gelaten of die nauw met de mens samenleven?’
Kan dit onderzoek helpen om bij een volgende ziekte-uitbraak nog sneller te handelen, door al vaccins of medicijnen te ontwikkelen nog voordat een virus de sprong naar de mens maakt?
‘Vijf jaar geleden had de WHO al een lijst met prioritaire ziektes opgesteld, waaronder SARS en MERS. Dat is de reden dat er nu al iets op de plank lag. Er was al geïnvesteerd in onderzoek naar vaccins tegen coronavirussen, het was alleen nog niet ver gevorderd. Nu die vaccins er wel zijn, kun je je wel afvragen: wat als we een variant op dit virus krijgen? Hoef je dan slechts de nieuwe genetische informatie in de bestaande vaccins in te pluggen, en een beperkte veiligheidsstudie te doen? Dan kan het veel sneller gaan.’
‘Voor influenza weten we hier al heel veel over. Voor coronavirussen gaan we dat nu leren. Je zou hetzelfde kunnen doen voor een langere lijst met virussen die in dieren worden gevonden. Uiteindelijk is het aantal virusfamilies beperkt, en met de huidige kennis zou je kunnen proberen om alvast het een en ander klaar te hebben voor die families waarvan je redenen hebt om aan te nemen dat ze kunnen overspringen.’
De coronavirussen die in Chinese vleermuizen zijn aangetroffen zijn volgens de WHO slechts verre verwanten van SARS-CoV-2. Wat betekent dat?
‘Het impliceert dat er geen directe link is en dat er dus nog een heleboel stappen tussen zitten. Het is onduidelijk hoe dat komt. Wat we weten over die virussen in vleermuizen weten we op basis van een beperkt aantal monsters, terwijl die dieren in enorme aantallen voorkomen. De data zijn ook al enkele jaren oud. Misschien zouden we op basis van uitgebreidere of recentere gegevens wél een grotere genetische overeenkomst zien.’
Het wijst er niet noodzakelijk op dat er een tussengastheer is geweest?
‘Het is een spoor dat we zeker verkennen, want ook bij SARS en MERS was er een tussengastheer in het spel. En ook daar zijn er sterke aanwijzingen dat vleermuizen de bronnen van die virussen zijn. SARS kwam bij de mens via civetkatten, MERS bleek in dromedarissen te circuleren. Antistoffentests in oude bloedstalen toonden aan dat ze het virus al in de jaren 1980 bij zich droegen. Dat is iets dat je met zo’n waarschuwingssysteem in kaart wil brengen.’
Hoe vind je zo’n tussengastheer?
‘Inmiddels is er al wat bekend over de gevoeligheid van verschillende diersoorten, op basis van de overeenkomst tussen hun receptoren en het stekeleiwit van het virus. Dan kun je gericht naar antistoffen bij die soorten zoeken. Het startpunt is de vraag welke dieren er allemaal op die markt in Wuhan waren, en waar die vandaan kwamen – uit de onmiddellijke omgeving, van de andere kant van het land, of uit het buitenland.’
Kan de oorsprong van het virus buiten China liggen?
‘Niets is uitgesloten.’
Ook de rol van de Huanan-markt is verre van duidelijk.
‘Een flink deel van de eerste patiëntencluster had een link met die markt. Maar dat betekent niet dat het virus daar op de mens is overgesprongen. Evengoed is het mogelijk dat een of meerdere patiënten elders al waren geïnfecteerd, en dat de markt een plek van superverspreiding was.’
‘De vroege gevallen rond de Huanan-markt in Wuhan kunnen gewoon het topje van de ijsberg zijn geweest’
‘Toen wij in Nederland de eerste gevallen zagen in februari, hebben we een week daarop een screening gedaan met zorgpersoneel in tien ziekenhuizen. Daar bleek 4,5 procent al met de infectie rond te lopen. Doordat de infectie vaak zo mild verloopt, kan ze ongemerkt circuleren. Tot er plots zoveel gevallen tegelijk zijn, zodat het gaat opvallen, omdat er dan ook meer ernstige gevallen zijn. Zo zouden ook die gevallen rond de Huanan-markt gewoon het topje van de ijsberg kunnen zijn geweest.’
Is het geen probleem dat er inmiddels al ruim een jaar is verstreken?
‘Een aantal dingen is makkelijker te achterhalen als je meteen aan de slag kunt, voor andere werkt het net andersom. We hebben nu veel meer kennis over welke diersoorten extra gevoelig zijn, dus daar kun je gerichter naar zoeken. We hebben ook behoorlijk betrouwbare methodes om op röntgenfoto’s de afwijkingen te herkennen die passen bij covid-19, waarmee je onderzoek kunt doen in bewaarde ziekenhuisgegevens.’
‘Het is niet zo dat je na een jaar niets meer kunt doen. Maar het gaat hier om ongelooflijk lastige studies die lang kunnen aanhouden. Het heeft jaren geduurd voor we de rol van wilde dieren als tussengastheer voor ebola hadden uitgeklaard.’
Hoe hoopvol bent u dat jullie de antwoorden op cruciale vragen zullen kunnen geven?
‘Als ik niet hoopvol was, deed ik niet mee. Een exacte reconstructie zou fantastisch zijn, maar het lijkt mij realistischer dat we enkel zullen kunnen zeggen welke scenario’s meer of minder waarschijnlijk zijn. Ik zou er ook van uitgaan dat deze zoektocht jaren zal duren.’
Verwacht u volledige transparantie van China?
‘China heeft aan de WHO laten weten achter deze missie te staan. China heeft goede wetenschappers. Er zijn al veel goede vragen gesteld en we krijgen nu al veel informatie aangeboden. Ik ga ervan uit dat we voldoende ruimte zullen krijgen om ons werk te doen, al zal het door versnipperde bevoegdheden en bureaucratie niet makkelijk zijn.’
Hoe willen jullie aan jullie zoektocht beginnen?
‘We beginnen met veertien dagen quarantaine. Vervolgens starten we in Wuhan, en dan zien we naar waar de onderzoeksvragen ons leiden.’
