'Gele schorten en mondmaskers volstaan niet tegen ebola'

Alleen mondmaskertjes en gele beschermkledij volstaan niet tegen het ebola-virus, als je geen clue hebt van wat je patiënten onder ziek zijn verstaan, hoe ze behandeld willen worden en wie daarbij een sleutelrol vervult. Dat stelt Afrikakenner Stefaan Anrys.

Culturele gevoeligheid speelt een belangrijke rol in het al dan niet effectief bestrijden van deze ebola-uitbraak. Daarom is de inbreng van antropologen, wetenschappers die - volgens een van de vele jobomschrijvingen - het sociale en culturele leven van een samenleving door participatief veldwerk bestuderen, zo belangrijk.

Je kan geen ebolalijders manu militari opladen in een landcruiser, terwijl hun huis in het zicht van alleman ontsmet wordt door gemaskerde lieden in geel of blauw pak.

Artsen Zonder Grenzen weet dat. Zo legden onder meer de Belg Jesse Verschuere en de Italiaanse Maria Cristina Manca met een team van lokale communityworkers de brug tussen patiënt en arts in Guéckédou, Guinee.

‘In het begin van de epidemie zijn er fouten gemaakt', aldus Verschuere, ‘maar wij hebben als antropologen zeker geholpen om een en ander bij te sturen. Zo worden families nu wel toegelaten tot patiënten en kan zelfs iedereen die wil, mits hij of zij bescherming draagt, onze gezondheidscentra bezoeken. Geen geheimdoenerij dus, want dat voedt alleen maar de geruchten.’

Pionier heeft kritiek op AZG en WGO

Barry Hewlett, de eerste antropoloog die ooit door de Wereldgezondheidsorganisatie ingezet werd bij een ebola-uitbraak, kan het nut alleen maar beamen. Tijdens zo’n uitbraak sterven mensen bij bosjes. Ze zijn ontredderd.

Volgens Hewlett wordt er veel te weinig beroep gedaan op antropologen, die als brugfiguur kunnen optreden. AZG heeft hiervoor geen vaste mensen in dienst en de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) zelf mag dan al een mooie brochure met aanbevelingen op zijn website hebben, ze voert die amper uit.

Naïeve Afrikanen op de vlucht

Toch is het gevaarlijk alle weerstand bij de lokale bevolking aan 'culturele' verschillen te wijten. Natuurlijk is het zinvol en nodig om uit te vlooien waarom sommige inwoners ebola bijvoorbeeld aanzien voor hekserij of naar wie zij zich bij voorkeur richten als een ramp van dergelijke omvang uitbreekt. Of hoe achteraf het stigma te bestrijden dat aan families en hele dorpen gaat kleven.

Cultuur is echter een moeilijk te definiëren begrip en in de berichtgeving over ebola, over naïeve Afrikanen die op de loop gaan voor goedbedoelende gezondheidswerkers of erger nog, hun toeverlaat zoeken tot medicijnmannen, krijgt het nogal snel een denigrerende lading.

De aanpak van westerse gezondheidswerkers wordt dan als urgent en onvermijdelijk aanzien, gestoeld op gezond verstand en medische kennis. En de - voor ons - onbegrijpelijke reacties van bange en bijgelovige West-Afrikanen zijn ingegeven zijn door hun 'cultuur'. Niet zelden met toevoeging van het adjectief 'traditioneel', dat een bijklank krijgt van 'achterlijk', of toch op zijn minst niet strokend met onze, 'moderne' medische kennis.

We schijnen dan even te vergeten dat onze biomedische kijk op ebola ook cultureel bepaald is én dat die weerstand ook een politieke dimensie heeft.

Ebola is een gif van de blanken

Veel burgers in West-Afrika zijn, zoals Susan Shepler, associate professor sociale wetenschappen, terecht opmerkt in een blog, alle vertrouwen kwijt in een overheid die hen al jaren leegzuigt als een vampier.

Dat wantrouwen uit zich in wilde geruchten, als zou de overheid opzettelijk burgers besmetten, om het dodentol op te krikken en zo meer donorgeld op te halen. Ebola als een gif waarmee blanken Afrikanen besmetten om ze nadien van hun organen te ontdoen.

Stresssituaties brengen heroïek in mensen naar boven, maar leggen ook de etterende zweren uit het verleden bloot. Burgers herinneren zich echt wel wat hun eigen overheden in het verleden mispeuterd hebben en hechten niet altijd geloof aan goede bedoelingen.

Zoals bij elke grote ramp gaan hulpfondsen verloren of komen ze niet terecht waar ze bedoeld waren. Vandaag leveren vele actoren zonder twijfel goed werk, heroïsch zelfs, met gevaar voor eigen leven. Maar evengoed zijn er snoodaards die een slag proberen te slaan uit de massale toevloed aan hulpgeld. Of die goedgelovige medeburgers proberen te bezweren of ze nepvaccins aan te praten, terwijl er (nog) geen remedie bestaat tegen ebola.

Ebola niet opgelost in quarantaine

Wie kan het dan de gewone man in de straat kwalijk nemen dat hij wantrouwig is of zich afkeert van vadertje staat, als die hem niet wil begrijpen en manu militari nog zijn bewegingsvrijheid beknot? Burgerzin vereist immers een eerlijk 'sociaal contract' met de overheid, maar wat als dat lang geleden eenzijdig werd opgezegd?

Wat te denken van lokale verplegers die wegblijven van hun dienst, omdat ze geen behoorlijke beschermkledij hebben, onderbetaald zijn door de overheid of de werkdruk niet langer aankunnen, nu collega’s besmet raken, sterven of ook afhaken?

Ebola is met andere woorden ook een politieke zaak en die los je niet eventjes op en une quarantaine de jours. Hoeveel tact en begrip je ook aan de dag legt.