De klassieke malariapillen achterwege laten als je naar Afrika reist, kan levensgevaarlijk zijn. Toch schrijven homeopaten in Vlaanderen en Nederland zonder schroom niet-werkzame alternatieven voor. Dat blijkt uit ons undercoveronderzoek.
‘Ik vertrek binnenkort op reis naar een gebied waar malaria voorkomt. Omdat ik de klassieke antimalariamiddelen liever niet zou nemen, ben ik op zoek naar een alternatief. Kan u mij zeggen of er homeopathische middelen bestaan?’ Die vraag legden we voor aan verschillende homeopaten. Het correcte antwoord zou zijn: ‘Nee, die bestaan niet.’ Toch werden allerlei middeltjes aanbevolen. Dat betekent dat mensen met een vals gevoel van bescherming op reis vertrekken. Terwijl malaria is een levensbedreigende ziekte is.
Homeopathie bestaat uit het toedienen van zeer sterk verdunde oplossingen van dierlijke, plantaardige of minerale stoffen, die krachtig moeten worden geschud. De combinatie van verdunnen en schudden heet ‘potentiëring’. Er wordt vertrokken van een ‘oertinctuur’ of ‘moedertinctuur’, die telkens verder wordt verdund. Tijdens het potentiëren zou de kracht (de ‘potentie’) van de grondstof overgaan op het oplosmiddel. Hoe sterker de verdunning, hoe krachtiger het middel.
Het aantal verdunningen wordt aangegeven met een cijfer. ‘chininum arsenicosum D6’ betekent bijvoorbeeld dat zes keer decimaal is verdund. Bij een decimale verdunning wordt één deel moedertinctuur opgelost in negen delen water. Van die verdunning wordt vervolgens opnieuw één deel opglost in negen delen water, enzovoort. Het aantal verdunningen kan hoog oplopen, zelfs tot D1000. Bij extreme verdunningen is het onwaarschijnlijk dat er nog een molecule van de oorspronkelijke werkzame stof in het middel zit. Ter illustratie: D10 komt ongeveer overeen met een druppel in een zwembad. Andere aanduidingen zijn mogelijk. Terebinth 30k en 200k betekenen respectievelijk 30 en 200 keer een verdunning van 1 op 100.
Daarnaast is het ‘gelijksoortigheidsbeginsel’ cruciaal: een ziekte kan worden behandeld met stoffen die bij gezonde mensen dezelfde symptomen veroorzaken. De Duitse arts Samuel Hahnemann legde op het einde van de 18de eeuw de basis voor de homeopatische leer.
Alarmbellen af
Voor dit onderzoek schakelden we een vrijwilligster in - laten we haar Sofie noemen. Zij mailde en belde met de homeopaten en ging op consultatie. Ze zou een avontuurlijke reis naar Kenia en Tanzania maken.
Dat artsen iemand zonder werkende bescherming naar malariagebied laten vertrekken, is bijna misdadig
Wie met dat verhaal naar een reiskliniek stapt, krijgt het advies om preventief medicatie te slikken die de malarieparasiet in het bloed doodt. De voorkeur gaat uit naar atovaquon/proguanilhydrochloride – bekend als malarone – gevolgd door doxycycline en mefloquine – bekend als lariam. Onze ‘patiënte’ haalde de mogelijke bijwerkingen van die middelen, zoals misselijkheid en slapeloosheid, aan als reden van haar afkeer.
In 2006 stuurde de Britse organisatie Sense About Science, in samenwerking met de BBC, een reiziger naar homeopatische ziekenhuizen met een soortgelijk verhaal. Het onderzoek veroorzaakte heel wat ophef en is ook de eerste homeopaat die we contacteren niet ontgaan. Op de eerste vraag die Sofie via mail stuurt, komt geen duidelijk antwoord. ‘Gezien de huidige situatie in België zijn alle beoefenaars van natuurgeneeswijzen helaas gedwongen tot grote omzichtigheid. Ik hoop dat u daar begrip voor hebt.’ Ze wordt wel uitgenodigd voor een gesprek. Bij het begin van de consultatie haalt de homeopate meteen het Britse ‘schandaal’ aan. ‘Sindsdien gaat bij ons de alarmbel af bij vragen over malaria.’ Toch noemt ze enkele alternatieve middelen met een ‘goede reputatie’ (Zie ‘De oogst’). Voor meer gedetailleerde richtlijnen voor het gebruik van de producten raadt ze het boek ‘Homeopathie voor de wereldreiziger’ aan. Sofie krijgt wel te horen dat deze middelen niet honderd procent beschermen, ‘maar dat is met de gewone medicatie ook niet zo.’
Aangezien ze naar Tanzania gaat, raadt de vrouw Sofie aan een bezoekje te brengen aan het ziekenhuis van de organisatie Homeopathy for Health in Africa, waar mensen met aids en malaria homeopatisch worden behandeld. Met ‘excellente resultaten’, dixit initiatiefnemer Jeremy Sherr op de website van de organisatie. En dat is niet alles. Uit een folder die oproept om te doneren: ‘Wij behandelen aids en diabetes, doofheid en kanker, malaria en syfilis.’
De homeopaat vertelt dat ze een maand in dit centrum heeft gewerkt en geeft nog mee dat Sofie er zeker terecht kan, mocht ze op reis toch malaria oplopen.
‘Wat zou je eten op de laatste dag van je leven?’
Ook een tweede homeopaat adviseert alternatieve middeltjes. Na een telefonische consultatie krijgt Sofie een voorschrift en precieze aanwijzingen voor een ‘energetische beschermkuur’ opgestuurd. Ze moet op een nuchter moment de voorgeschreven korrels onder haar tong laten smelten en ze niet dicht bij elektrische apparaten of andere energievelden bewaren. Ook nu krijgt ze te horen dat deze kuur ‘geen honderd procent bescherming’ biedt, ‘maar dat doet geen enkele methode’. De homeopaat geeft toe dat er geen wetenschappelijk onderzoek is gedaan naar de doeltreffendheid van deze middelen, ‘maar er zijn inmiddels veel mensen op deze manier behandeld en het gebeurt heel zelden dat iemand toch malaria krijgt. In de voorbije vijftien jaar heeft nog maar één keer iemand malaria gekregen.’ Feedback mag Sofie bij terugkomst via mail bezorgen.
Deze homeopatische middeltjes werden ons aangeraden:
- Malaria nosode: ook bekend als malara officinalis, is gemaakt van moeraswater, rottende planten, muggeneitjes en larven.
- China sulfuricum: een zwavelverbinding van kinine
- Chininum arsenicosum: een arsenaatverbinding van kinine
- Artemisia annua: een plant en leverancier van artemisine. Zowel kinine als artemisine zijn efficiënte antimalariamiddelen, maar niet in homeopatische verdunningen.
- Terebinth: terpentijn
- Atista: een Indische plant
Sofie contacteert ook een Nederlandse homeopatische praktijk die expliciet alternatieve malariapreventie op haar website vermeldt. Via mail verneemt ze dat ‘bioresonantiekorrels’ ‘even goed beschermen als de klassieke middelen’. ‘En bovendien geven de bioresonantiekorrels geen belasting in het lichaam.’ Zonder verdere vragen die standaard zijn op een consult in een reiskliniek – Naar welke land reist ze? Logeert ze in hotels of in primitieve omstandigheden?,… – krijgt Sofie de korrels opgestuurd en wordt haar een goede reis gewenst.
Dan gaat een vierde homeopaat grondiger te werk. Hij laat Sofie via mail weten dat hij haar homeopatisch kan begeleiden zodat ze ‘goed beschermd’ is. Maar om te bepalen bij welke middelen ze het meest gebaat is, is een consult nodig. Sofie gaat opnieuw op stap met de dictafoon in haar handtas. Ze krijgt vreemde vragen. ‘Trek je je aan wat anderen over jou zeggen? Stel: een vriendin die in het hetzelfde bedrijf werkt, wordt ontslagen om plaats te maken voor de dochter van de baas. Wat doe je? Een vriendin komt bij je thuis met het bericht dat haar kind leukemie heeft. Zou je dan huilen of je sterk houden? Heb je het snel te warm of eerder te koud? Voel je je het best als je in beweging bent? Heb je terugkerende dromen? Wat zou je eten op de laatste dag van je leven?’ De antwoorden worden naarstig genoteerd. Op basis van het geschetste profiel valt de keuze op een ‘oosters schema’ voor malariapreventie. Dat Sofie eerder kouwelijk is en graag beweegt, lijkt doorslaggevend voor die keuze. De homeopaat verzekert haar dat dit schema ‘met groot succes’ wordt gebruikt in India en dat hij er geregeld mensen mee behandelt.
Ook bij een vijfde homeopaat is Sofie welkom. Hier krijgt ze te horen dat er geen specifieke middelen bestaan, maar dat ze door een homeopatische aanpak haar immuniteit zo kan afstellen dat ze voldoende beschermd is. Daarvoor is eerst een uitvoerig persoonlijk onderzoek nodig.
Opvallend: vier van de vijf homeopaten die Sofie alternatieve middelen geven, zijn klassiek geschoold als arts. Tijdens de gesprekken die ze met hen had, kwam de preventie van muggenbeten – standaard advies in de reiskliniek – amper aan bod.
Vier van de vijf homeopaten die alternatieve malariamiddelen aanbevelen, zijn klassiek geschoold als arts
Sofie contacteerde nog drie andere arts-homeopaten. Die lieten (terecht) weten dat een veilig homeopatisch alternatief voor malariapillen niet bestaat.
In een reactie op onze bevindingen laat de Unio Homeopathica Belgica, de grootste beroepsvereniging voor homeopaten, weten dat ze homeopathie ziet als ‘een aanvulling op de klassieke geneeskunde.’ ‘De UHB stelt de patiënt centraal. Het is aan elke arts om uit te maken wat de beste behandeling is. De UHB zal nooit goedkeuren dat de gezondheid of het leven van patiënten in gevaar wordt gebracht.’
Russische roulette
Dat artsen iemand zonder werkende bescherming naar malariagebied laten vertrekken is volgens Dirk Devroey, hoogleraar huisartsgeneekunde aan de VUB, ‘zeer frappant’ en ‘bijna misdadig’. ‘Als klassiek geschoolde artsen zouden ze beter moeten weten.’
Want het mag duidelijk zijn: van geen enkel van de genoemde middelen is aangetoond dat ze beschermen tegen malaria. En al die tevreden patiënten dan? ‘Puur statistiek’, zegt Steven Callens, expert infectieziekten aan de UGent. ‘In veel gebieden waar toeristen komen, is het risico op malaria erg laag. Het is als Russische roulette spelen. Je kan het erop wagen om niets in te nemen, maar één keer zal je prijs hebben.’
Een prijs die je liever niet wint. Bij gebrek aan een goede behandeling kan een infectie met Plasmodium falciparum, de vaakst voorkomende malariaparasie in Afrika, binnen de 24 uur tot ernstige ziekte, orgaanfalen en de dood leiden.
Uit cijfers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) blijkt dat in 2015 272 reizigers terugkeerden met malaria, een onderschatting van het werkelijke aantal, dat onbekend is. In negen op de tien gevallen gaat het om mensen die terugkeren uit Afrika.
Dat klassieke pillen ook geen honderd procent bescherming bieden, zoals verschillende homeopaten aan Sofie vertelden, klopt niet helemaal. ‘De klassieke middelen zijn 100 procent effectief als ze worden gebruikt zoals voorgeschreven’, zegt Joannes Clerinx, verbonden aan de reiskliniek van het ITG. ‘Doordat dat niet altijd het geval is, zakt de effectiviteit in de praktijk tot ongeveer 95 procent.’ Toch een beduidend verschil met nul procent.
Hoeveel mensen een beroep doen op alternatieve bescherming en toch malaria oplopen, is niet bekend. In medische vakbladen zoals het Journal of Travel Medicine en British Medical Journal zijn wel al gevallen beschreven van reizigers die na het gebruik van alternatieven in het ziekenhuis belanden.
Wat geldt voor de homeopatische malariapreventiemiddelen geldt bij uitbreiding voor alle homeopatische middelen: er is geen overtuigend bewijs dat ze werken. Het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) bestudeerde de internationale wetenschappelijke literatuur over homeopathie bij slapeloosheid, allergische neusverkoudheid, lage rugpijn, bevalling, chronische vermoeidheid, dementie, astma, bedplassen, depressie, angst, symptoombestrijding bij kanker en kankerbehandeling, opvliegers, kinderziekten, ADHD, fibromyalgie, hiv, premenstrueel syndroom en aderproblemen. Het besluit is telkens hetzelfde: er is geen wetenschappelijk bewijs dat homeopatische middelen effectiever zijn dan een placebo. Ook diverse andere studies en wetenschappelijke organisaties kwamen tot die conclusie.
Collectieve zelfmoord
Volgens een rapport van het KCE zijn in België ongeveer 340 homeopaten aangesloten bij twee beroepsverenigingen. Driekwart van hen is arts. Er bestaan verschillende opleidingen in de homeopathie die niet door de overheid erkend zijn en niet gecontroleerd worden.
Homeopathie geniet een bijzonder statuut. Van geneesmiddelen moet de werking bewezen moet zijn voor ze voorgeschreven mogen worden. Hoewel het wettelijk ook medicijnen zijn, geldt die regel niet voor homeopatische middelen. Het is een gevolg van de individuele benadering van de homeopathie, die de behandeling afstemt op de patiënt. Eén en hetzelfde middel kan daardoor voor een waslijst aandoeningen worden ingezet, afhankelijk van de persoon. Op de verpakking moet de boodschap ‘homeopatisch middel zonder goedgekeurde therapeutische indicaties’ worden vermeld.
De bijzondere status van homeopathie is SKEPP (Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale) al langer een doorn in het oog. ‘Het is door de extreme verdunningen onmogelijk om homeopatische middelen te onderscheiden van elkaar, of van zuiver water of gewone suikerkorrels’, zegt SKEPP-oprichter en emeritus hoogleraar huisartsengeneeskunde Wim Betz. Om dat te onderstrepen, pleegden sceptici al meermaals ‘collectief zelfmoord’ door een overdosis homeopatische middelen te slikken – zonder erg. ‘Er zijn in Europa strenge regels voor voeding, voor supplementen en voor medicijnen’, aldus Betz. ‘De burger iets op de mouw spelden, is verboden. Maar de homeopatische lobby is erin geslaagd aan die regels te ontsnappen.’
Ziekenfondsen betalen in het kader van de aanvullende ziekteverzekering homeopatische middelen op voorschrift deels terug. ‘Een slecht signaal’, volgens Devroey. ‘Ongeveer 4.000 producten komen daarvoor in aanmerking. De ziekenfondsen zouden de belangen van de patiënt moeten verdedigen, maar in dit geval misleiden ze hem.’ Dat je homeopatische middelen alleen in de apotheek kan kopen, is volgens Betz ‘pure Kafka’. Daardoor wordt op zijn minst de schijn van werkzaamheid gewekt.
Als dat mensen sterkt in de overtuiging om voor homeopathie te kiezen, kan dat ernstige gevolgen hebben. Een homeopatische behandeling is op zich niet schadelijk, maar kan dat wel zijn als ze een klassieke behandeling, of in dit geval de preventie, van een ernstige aandoening vervangt. Wetenschappers pleiten daarom al langer voor een aanpassing van de wetgeving. Het KCE ziet het liefst alleen artsen homeopathie uitoefenen – al blijkt dat na ons onderzoek geen garantie op deskundig advies. Het adagium ‘baat het niet, dan schaadt het niet’, gaat duidelijk niet altijd op.
