Kleine gebeurtenissen kunnen grote gevolgen hebben. Dat is de essentie van het butterfly-effect. Psycholoog Vittorio Busato ziet hoe dat effect ook de uitkomst van de corona-pandemie compleet onvoorspelbaar maakt.
Op een illegale vlees- en vismarkt in de Chinese miljoenenstad Wuhan springt ergens eind 2019 een virus van waarschijnlijk een vleermuis over op een bezoeker. Met half oog lees ik begin dit jaar in de krant over een coronavirus dat zich in China rap verspreidt. Mijn vrouw krijgt verontrustende berichten van familie uit Thailand en begint zich zorgen te maken. Zelf word ik pas alerter als in februari familie in Noord-Italië geïsoleerd raakt van de rest van Italië omdat het coronavirus daar schrikbarend huishoudt. Niet veel later hoor ik van vrienden in Zuid-Italië dat ook daar de scholen dicht zijn en het publieke leven zo goed als stil ligt.
Maatregelen zijn gebaseerd op oordelen van wetenschappelijke experts, maar die zijn het niet eens over de beste aanpak
Op 1 maart gaat het ziekenhuis in mijn geboortestad Gorinchem dicht vanwege een met corona besmette patiënt. Een paar dagen later zijn in Nederland de eerste coronadoden een feit. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bestempelt op 11 maart COVID-19 officieel tot pandemie. Op moment van schrijven (19 maart) is in Nederland social distancing de norm, wassen we extra onze handen, ga je met milde klachten niet de straat op, zijn sportclubs, horeca, scholen en universiteiten dicht en werken we als het even kan thuis.
Kleine zaken kunnen grote gevolgen hebben – dat is de essentie van het butterfly-effect. Niet eerder ben ik me zo bewust van de impact van dit effect als met de uitbraak van het coronavirus. Het butterfly-effect speelt een belangrijke rol in de chaos- of complexiteitstheorie. Deze wiskundige theorie stelt onder meer dat gedetermineerde systemen, die normaal een geleidelijke ontwikkeling laten zien, zich door hele kleine verschuivingen in het systeem plots volkomen onvoorspelbaar en daarmee chaotisch gaan gedragen. In de wiskunde spreekt men dan over chaotische of catastrofale veranderingen: veranderingen die zich niet lineair laten beschrijven maar een eigen logica volgen.
Het is met dat besef van chaos en catastrofe dat ik de maatregelen bezie die politici internationaal nemen om de exponentiële verspreiding van het coronavirus in te dammen. Die maatregelen zijn gebaseerd op oordelen van wetenschappelijke experts. Maar die experts zijn bepaald niet eensgezind over wat de beste aanpak is. Niets doen? Opbouwen van groepsimmuniteit? Een lockdown? Massaal testen van mensen of, en hoe, ze hun immuniteit behouden? Dat verschil van mening over de beste aanpak verontrust me, merk ik. Want hoe ik het ook toejuich dat de politiek verregaande maatregelen neemt op basis van wetenschappelijke inzichten, wat betreft kennis over het coronavirus bevindt de wetenschap zich nog in een exploratieve fase en is er heel veel onzeker – en wat is dan wijsheid?
Hoe ‘rampzalig’ de connotatie van de termen chaos en catastrofe in onze taal ook mag zijn, volgens de Oudgriekse betekenis duidt een catastrofe niet alleen op een afbraak van een bestaande situatie, maar veronderstelt deze tegelijkertijd de komst van een nog onbekende, nieuwe situatie. Chaos en catastrofe slaan op onvoorspelbare veranderingen, en dat klinkt al wat vriendelijker. Zulke veranderingen hebben een eigen dynamiek en zijn niet te beheersen, hooguit te herkennen.
Hoe die nieuwe situatie er straks uit zal zien als het virus onder controle is? Een massaal ingedaald besef dat ons tempo van leven veel te hoog ligt en dat we echt pas op de plaats maken? Hebben we onze illusie van beheersbaarheid (eindelijk) opgegeven en accepteren we dat het onvoorspelbare onvoorspelbaar is? Zullen er significant andere verhoudingen zijn binnen de Europese Unie?
Wie zal het zeggen. De geschiedenis leert vooral dat de toekomst zich niet laat voorspellen. Laten we nu vooral hopen dat zoveel mogelijk mensen gezond blijven en dat het coronavirus snel bedenkt dat het lang genoeg heeft rond gevlinderd.
