Het menselijke gezicht van ebola

In de strijd tegen ebola is het van cruciaal belang dat hulpverleners rekening houden met de socioculturele gewoontes van de plaatselijke bevolking.

Op het jaarlijkse colloquium van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen, waaraan deze week meer dan 240 onderzoekers uit 58 verschillende landen deelnamen, kwam prof. dr. Jean-Jacques Muyembe-Tamfum, microbioloog aan het Institut National de Recherche Biomédicale van Kinshasa, een lans breken voor de tot nog toe verwaarloosde rol van de sociale wetenschappen in de strijd tegen ebola. ‘In Afrika is het socioculturele gedrag van de plaatselijke bevolking cruciaal bij de verspreiding van infectieziektes’, vertelt hij.

Hij verwijst daarbij vooral naar de manier waarop traditionele gemeenschappen reageren op ziekte en dood. ‘Wanneer iemand in een dorp sterft, is het vaak de traditie dat familieleden en vrienden het lichaam van de overledene wassen en het veelvuldig aanraken en kussen om hun liefde en vriendschap voor de overledene te betuigen. Het is vaak ook de gewoonte dat bij overleden zwangere vrouwen een keizersnede wordt uitgevoerd om de moeder en het kind de kans te geven apart de overtocht naar het hiernamaals te maken. En voor de begrafenis worden vaak ook de vingernagels en het haar van de overledene afgeknipt om naar zijn of haar nabestaanden op te sturen.’

Volgens Muyembe spreekt het voor zich dat dergelijke praktijken zeer gevaarlijk zijn bij een ziekte als ebola. ‘Het virus wordt overgedragen door het uitwisselen van lichaamssappen en ook dode lichamen zijn nog heel besmettelijk’, vertelt hij. ‘En wanneer het haar en de nagels van overledenen naar de dorpen worden gestuurd, reist het virus niet zelden mee om daar een ravage aan te richten.’

Ebola is een epidemie van geruchten. Als ik zie wat voor vragen er allemaal in mijn mailbox terechtkomen, heb ik soms het gevoel dat we terug in de middeleeuwen beland zijn.

Maar waar het vanuit medisch standpunt vanzelfsprekend lijkt om dergelijke praktijken te verbieden, is dat volgens Muyembe op het veld minder evident. ‘Afrikaanse gemeenschappen staan niet zelden vijandig tegenover westerse hulpverleners’, vertelt hij. ‘Ze hebben geen vertrouwen in blanken in beschermende kledij die zieken bij hun familie weghalen en hen naar een plek brengen die omgeven is door een zwarte plastic afsluiting. Ook kunnen ze moeilijk aanvaarden dat diezelfde blanken de bezittingen van hun overledenen verbranden en hun familie verbieden hen een traditionele begrafenis te geven. Vaak willen ze ook helemaal niet geloven dat hun familielid werd getroffen door ebola en hechten ze meer geloof aan de geruchten dat ebola een biologisch wapen is waarmee de blanken de zwarten willen uitroeien.’

Volgens Muyembe zouden hulpverleners meer op de hoogte moeten zijn van de cultuur en de tradities van de plaatselijke bevolking en zouden ze moeten proberen er in de mate van het mogelijke rekening mee te houden. ‘In plaats van mensen te verbieden hun overledenen te begraven, heeft het meer zin hen plastic handschoenen te geven en hen uit te leggen dat ze op die manier hun dierbaren een laatste eer kunnen bewijzen zonder gevaar voor eigen leven’, vertelt hij.

‘Ook helpt het om de nabestaanden een compensatiepakket te geven voor de bezittingen die om evidente redenen moeten worden vernietigd. En om gevaarlijk sociaal gedrag te veranderen, is het beter de leiders van de gemeenschap in te schakelen om advies te geven dan om zelf alternatieven op te dringen.’

Dat een gevaarlijk virus als ebola zo snel de wereld rond kon reizen, vindt ook nationaal ebola-coördinator Erika Vlieghe verontrustend, maar is volgens haar door onze enorme mobiliteit nauwelijks te voorkomen. ‘We leren van elke epidemie, maar dergelijke scenario’s uitsluiten, lukt helaas nog niet’, vertelt ze. Toch wil ze van het hart dat de ongerustheid die ook in België over ebola heerst heel fel overtrokken is. ‘Ebola is ook hier een epidemie van geruchten’, vertelt ze. ‘Als ik zie wat voor vragen er allemaal in mijn mailbox terechtkomen, heb ik soms het gevoel dat we terug in de middeleeuwen beland zijn.’

Muyembe voegt daar nog aan toe dat de Afrikaanse landen die dit jaar door ebola werden getroffen, daar totaal niet op voorbereid waren en dat ook dat een rol heeft gespeeld bij de verspreiding van de ziekte. ‘De inwoners van Guinee, Liberia en Sierra Leone waren ervan overtuigd dat ebola alleen in Centraal-Afrika kon voorkomen en reageerden te laat’, vertelt hij. ‘Bij een volgende uitbraak zal iedereen beter voorbereid zijn en zullen ongetwijfeld veel minder slachtoffers vallen.’