Hoe krijg je iets complex als immunotherapie uitgelegd aan patiënten?

Je krijgt op een dag te horen dat je kanker hebt. Hoe en wanneer die kanker daar plots is gekomen, en waarom die nu juist in jouw lijf moest opduiken, daar heeft niemand echt een antwoord op. Je weet enkel dat er kwaadaardige of slechte cellen in je lichaam zitten. 

“Kankercellen zijn eigenlijk helemaal niet kwaadaardig”, vertelt Prof. Dr. Tessa Kerre, kankeronderzoeker aan het Universitair Ziekenhuis en de Universiteit Gent. Een kankercel ontstaat uit een normale cel. Er is iets misgelopen in de genetische code van de cel, waardoor die nu verkeerd geprogrammeerd staat. Daardoor raakt de cel verward, en weet ze niet goed meer wat te doen. Ze krijgt voortdurend het signaal dat ze heel snel moet gaan delen, of zelfs dat ze haar territorium moet uitbreiden via de bloedbaan of de lymfevaten naar andere delen in jouw lichaam. Een kankercel is dus eigenlijk een op hol geslagen normale cel.

Professor Tessa Kerre is hematologe en kliniekhoofd aan het Universitair Ziekenhuis Gent. Tijdens haar studie geneeskunde raakte Tessa in de ban van het immuunsysteem. Ze wilde hier alles over te weten komen en dook dan ook het wetenschappelijk onderzoek in binnen de immunologie, aan het labo van Professor Jean Plum. Zij specialiseerde zich verder in de interne geneeskunde en verdiepte zich in de studie van het bloed, de hematologie, meer bepaald bloedkanker en stamceltransplantatie. Tien jaar geleden paste Tessa haar medische puzzelstukken in mekaar en zette zij mee haar schouders onder de immunotherapie: het inzetten van het immuunsysteem in de strijd tegen kanker. Tessa voert deze strijd niet alleen. Ze wil deze elke dag aangaan samen met het voltallige team en haar patiënten. Hierbij is het erg belangrijk dat patiënten goed begrijpen wat er in hun lichaam juist aan de hand is, en hoe de gekozen behandeling tegen hun kanker zal werken, maar het is niet gemakkelijk om dit eenvoudig uit te leggen. Professor Kerre ontwikkelde hiertoe een motion comic: Immuno-T. Nu wil ze dit onder de aandacht brengen van artsen, zorgverleners, en bovenal van patiënten en hun vrienden en familie. 

Ook al zijn kankercellen gewoon verwarde cellen, ze kunnen ook erg agressief zijn, en daarom moeten ze weg uit je lichaam. En dat liever vandaag dan morgen. Van de arts krijg je een hoop aan informatie over de kankerbehandeling die geschikt is voor jouw type kanker.

Een team van artsen bekijkt welke therapie het best kan ingezet worden in de strijd tegen jouw type kanker en de kankercellen die in jóúw lichaam aanwezig zijn. Deze kankercellen hebben bepaalde wijzigingen in hun DNA, waardoor vaak vreemde eiwitten verschijnen op hun celoppervlak, die niet op gezonde cellen voorkomen. Kankercellen zien er dus vaak ongewoon uit, en kunnen daardoor herkend worden door ons immuunsysteem. En dat is nu net een belangrijk en interessant mechanisme dat kankeronderzoekers kunnen gebruiken om nieuwe behandelingen voor kanker te ontwikkelen. Tessa is een van die immunotherapie onderzoekers. Zij is ervan overtuigd dat de strijd tegen kanker een ‘thuismatch’ kan zijn, waarbij we ons eigen immuunsysteem kunnen stimuleren en inzetten om kanker te overwinnen. 

De geneeskunde staat vandaag al erg ver in de strijd tegen kanker. En in deze strijd worden de troepen héél zorgvuldig gekozen. De chirurg kan een tumor operatief verwijderen als die beperkt is in omvang, voldoende bereikbaar is, en niet verspreid is over het lichaam. Vaak wordt ook chemotherapie gegeven, vaak meerdere kuren via infuus of pil, om de snelgroeiende kankercellen te vernietigen. Jammer genoeg weten we dat ook gezonde snelgroeiende cellen, zoals die van je haar, je beenmerg of de binnenkant van je darm, hierbij rake klappen kunnen krijgen. Er is ook radiotherapie, waarbij de tumor lokaal wordt bestraald, zodat in de mate van het mogelijke enkel kankercellen vernietigd worden. Die techniek wordt steeds meer verfijnd, maar er zullen altijd ook een aantal gezonde cellen in de omgeving sneuvelen. Elk van deze therapieën heeft zijn voor- en nadelen. De artsen zoeken uit welk soort therapie of welke combinatie van therapieën het meest geschikt is. 

“Normaal gezien zal een er vreemd uitziende cel meteen herkend worden door het immuunsysteem”, vertelt Tessa. Het immuunsysteem dient om ons te beschermen tegen kiemen zoals bacteriën en virussen, die er standaard al vreemd uitzien. Je bent gezegend met een aangeboren immuunsysteem, een soort eerste linie in de verdediging. Daarnaast bouw je na je geboorte geleidelijk een verworven immuunsysteem op, dat naarmate je tijdens je leven in contact komt met specifieke kiemen, verder wordt gevormd. De elitetroepen van dit verworven immuunsysteem, ook wel T-lymfocyten of T-cellen genoemd, kunnen door middel van gespecialiseerde receptoren of antennes, specifieke indringers herkennen aan de vreemde eiwitten op hun oppervlak. Deze indringers worden dan uitgeschakeld, en zullen nu ook sneller herkend worden als ze opnieuw zouden verschijnen. Duikt er een verwarde kankercel op, dan ziet die er meestal vreemd uit, en zal die vaak ook herkend en uitgeschakeld worden. Jammer genoeg zijn de T-cellen niet altijd even opmerkzaam. Soms zijn ze verzwakt of werden ze vernietigd, bijvoorbeeld door chemotherapie of door besmetting met een virus, zoals het HIV. Bovendien kunnen de op te sporen kankercellen zich vermommen als gezonde cellen, zodat ze erin slagen te ontsnappen aan het immuunsysteem. We moeten het immuunsysteem dus helpen en ondersteunen in de strijd tegen kanker. Die versterking kan vandaag gebracht worden door middel van immunotherapie. 

Er bestaan verschillende vormen van immunotherapie, die elk ingrijpen op een specifiek ontsnappingsmechanisme van de kankercel. Kankercellen kunnen in staat zijn de T-cel in slaap te brengen met een speciaal soort eiwit op het celoppervlak, dat gaat binden op een receptor op de T-cel, waardoor deze laatste wordt afgeremd. Een vorm van immunotherapie die hierop ingrijpt zijn de checkpoint inhibitoren, dit zijn antistoffen die gaan binden op de kankercel of de T-cel. Hierdoor wordt de binding van het slaapverwekkende eiwit met de T-cel geblokkeerd, schiet de T-cel weer wakker en kan deze weer aanvallen. Kankercellen kunnen ook hun vreemde eiwitten naar binnen klappen, zodat ze effectief niet meer herkend worden door de T-cellen. BiTes zijn in het labo aangemaakte gesofisticeerde combinaties van twee antistoffen die met elkaar zijn verbonden: de ene antistof bindt op de kankercel, de andere op de T-cel, en hierdoor wordt de T-cel dicht bij de kankercel gebracht en gestimuleerd om de kankercel aan te vallen. Anderzijds kunnen T-cellen ook uit het lichaam gehaald worden en nieuwe receptoren krijgen die nu wel zeer gericht vreemde eiwitten zullen herkennen op de kankercel. De T-cellen krijgen dus een upgrade en zijn nu als het ware extra zwaar bewapend. Ze worden CAR-T-cellen genoemd.

Een tiental jaren geleden was T-cel gebaseerde immunotherapie een nieuwe behandeling die zich zou moeten gaan bewijzen in de strijd tegen kanker. Er waren toen nog believers en non-believers in deze vorm van immunotherapie, want de resultaten waren zeer wisselend. Maar de believers kregen gelijk: in 2013 werd immunotherapie door het toonaangevend wetenschappelijk tijdschrift Science uitgeroepen tot ‘doorbraak van het jaar’. Sindsdien wordt er heel veel onderzoek gevoerd om immunotherapie te kunnen inschakelen voor de behandeling van verschillende soorten kanker. 

Wat van immunotherapie nu juist een doorbraak maakt, is de herkenningskracht van het immuunsysteem. Andere kankertherapieën zijn zeer effectief en in sommige gevallen lokaal gericht op de tumor, maar kunnen vaak geen onderscheid maken tussen normale cellen en kankercellen. Immunotherapie zal jouw eigen immuunsysteem stimuleren of helpen, of beroep doen op het immuunsysteem van een ander persoon (in geval van een stamceltransplantatie met een donor), om heel gericht de kankercellen te herkennen en te bestrijden. Dit onderscheid is echter niet absoluut, en er kunnen ook gezonde cellen, zij het in mindere mate, herkend en aangevallen worden. Het zoeken naar de juiste vorm van immunotherapie voor elk type kanker is van cruciaal belang. 

Immunotherapie is een moeilijk uit te leggen therapie omdat er ingewikkelde principes achter schuilen. Op een eenvoudige manier complexe dingen kunnen uitleggen is van groot belang voor een arts. Tessa Kerre en vele andere artsen willen hierbij dat je erg goed begrijpt wat de behandeling inhoudt, en dat je daar op je eigen tempo meer over kan te weten komen. Als je begrijpt wat je inneemt of toegediend krijgt, zal je ook meer open staan voor de behandeling, en zal je de bijwerkingen beter kunnen doorstaan.  Tessa hoopt nu samen met haar team dit waar te kunnen maken voor immunotherapie door middel van Immuno-T. Immuno-T is een ‘motion comic’, een bewegend stripverhaal, dat uitlegt hoe kanker ontstaat, hoe het immuunsysteem interageert met de kankercellen, hoe kanker kan ontsnappen aan de aanval van het immuunsysteem, en hoe verschillende vormen van immunotherapie werken. Je kan Immuno-T gratis bekijken op je PC/MAC; of als app downloaden op je smartphone of tablet. 

Achter de Immuno-T motion comic schuilt uren denk- en ontwikkelwerk. Een team van artsen, psychologen, verpleegkundigen en grafici staken de koppen bij mekaar om de interacties tussen kankercellen en ons immuunsysteem zo levendig, begrijpelijk, én wetenschappelijk correct mogelijk weer te geven. De T-cellen zien eruit als vredestroepen en de CAR-T-cellen kregen nog een aantal sterren bij opgespeld. Op basis van de feedback van een groot aantal testers uit de verschillende doelgroepen, in focusgroepen en via een online formulier, kwam Immuno-T tot stand in de huidige versie, die voor iedereen vrij te bekijken is.

Het doel van Immuno-T is universeel in de strijd tegen kanker. Jouw therapie moet verstaanbaar en bespreekbaar zijn, voor jezelf maar ook voor de mensen rondom jou. Dit moet kunnen op een wetenschappelijk correcte manier, die voor elk van ons toegankelijk is. Immuno-T wordt nog verder uitgebreid, met een augmented reality optie, en er zullen ook strips gemaakt worden waarin hetzelfde verhaal verteld wordt, voor mensen die dit liever op papier dan op een scherm bekijken. Er zal tevens een pakket worden ontwikkeld voor in de klas, met popjes voor jongere kinderen, boeken, de motion comic, en een draaiboek voor de leerkracht. De bedenkers zijn ook van plan om motion comics te maken over andere kankerbehandelingen: radio-T, chemo-T, targeted-T. Om al deze ontwikkelingen zo goed mogelijk uit te werken, hebben ze jouw input nodig!