De jongen die elf dagen wakker bleef

Op 1 januari 1964 begon Randy Gardner aan hallucinaties te lijden. Hij zag mensen, bossen en tuinen die er in werkelijkheid niet waren. Hoe bizar ook, deze hallucinaties kwamen niet onverwacht, want Randy had op dat moment al vier dagen niet geslapen.

Op 28 december was hij begonnen aan een zogenaamde wake-a-thon, een recordpoging ‘zo lang mogelijk wakker blijven’. In de jaren vijftig en zestig waren wake-a-thons erg populair in de Verenigde Staten, vooral onder diskjockeys. De ene dj na de andere probeerde tijdens een marathonuitzending het record te breken. Sommige dj’s zaten tijdens hun wake-a-thon in een winkeletalage, andere in een glazen radiostudio die speciaal daarvoor op een druk plein was opgetrokken. Zo konden de luisteraars met eigen ogen zien dat de dj wakker bleef en niet stiekem enkele minuten sliep tijdens het afspelen van een plaat. De meeste wake-a-thons gebeurden onder begeleiding van een legertje artsen en psychologen. Soms kreeg de dj stimulerende middelen toegediend, zoals amfetamines.

In 1959 bleef een New Yorkse dj acht dagen wakker, maar zijn record werd een week later al gebroken. De grens werd steeds verlegd, tot een dj uit Hawaï erin slaagde tien dagen en twintig uur wakker te blijven. Dit record bleef jarenlang ongebroken.

In december 1963 besloot Randy Gardner een poging te doen het record te verbeteren. De zeventienjarige scholier uit San Diego stelde zich tot doel elf dagen lang wakker te blijven. Bovendien zou hij geen enkel stimulerend middel innemen, zelfs geen koffie.

Psychische problemen

Randy bereidde zijn wake-a-thon grondig voor. Hij riep de hulp in van twee klasgenoten die in de buurt woonden; zij moesten optreden als ‘onafhankelijke waarnemers’ en controleren of Randy wel de hele tijd wakker bleef. Omdat veel dj’s psychische problemen hadden gekregen, bedachten ze een manier om Randy’s gezondheidstoestand in de gaten te houden. Om de zes uur zou hij een reeks psychologische testen afleggen. Op die manier konden mogelijke mentale problemen al vroeg opgemerkt worden. De testen waren betrekkelijk eenvoudig. Eén test bestond bijvoorbeeld uit het beantwoorden van vragen als ‘Wat is je geboortedatum?’; bij een andere test werd gevraagd een getal van acht cijfers te onthouden.

De eerste dag verliep zonder problemen. Het drietal doodde de tijd met tv-kijken, basketbal spelen en surfmuziek beluisteren. De waarnemers wisselden elkaar af, zodat steeds minstens één van hen bij Randy was. Enkel in de badkamer werd Randy alleen gelaten, maar hij praatte dan onafgebroken door de gesloten deur met zijn vrienden, zodat deze zeker wisten dat hij niet sliep. 

Na de eerste doorwaakte nacht kreeg Randy concentratie- en geheugenproblemen. Hij scoorde slecht op de testen. Ook begon hij wazig te zien, zodat hij niet langer kon tv-kijken. In de dagen die volgden namen de gezondheidsproblemen nog toe. Randy kreeg last van duizeligheid, trillende handen en brandende ogen. Hij kampte ook met paranoia-aanvallen,  hallucinaties en waanideeën. Maar hij hield vol, aangemoedigd door de groeiende persaandacht. Steeds meer kranten en radiozenders volgden de voortgang van de ‘high school wake-a-thon’.

Op de zesde dag kreeg Randy telefoon van een man die zich voorstelde als dokter William Dement, slaaponderzoeker aan de universiteit van Stanford. Dement, die in de krant over Randy had gelezen, vertelde dat hij al jaren onderzoek deed naar de gevolgen van extreem slaaptekort. Hij bood aan toezicht te houden op het verdere verloop van de recordpoging, dit tot grote opluchting van Randy’s ouders, die vreesden dat hun zoon blijvend letsel zou overhouden aan zijn stunt. Dement nam het vliegtuig naar San Diego en huurde een motelkamer niet ver van Randy’s ouderlijk huis. Om Randy optimaal te kunnen begeleiden, bleef hij zelf ook continu wakker.

Cabrio en flipperkast

Dement kwam precies op tijd, want het slaapgebrek begon een steeds hogere tol te eisen. Na acht dagen zonder slaap was elk spoor van emotie uit Randy’s gezicht verdwenen. Hij begon steeds trager en lijziger te spreken, tot hij nog slechts een onverstaanbaar, zompig geluid voortbracht. Hij had ook voortdurend het gevoel ‘alsof iemand schuurpapier over zijn hersenen wreef’.

De nachten waren het moeilijkst. Zodra Randy ook maar één seconde stilzat vielen zijn ogen dicht. Maar Dement deed er alles aan om hem wakker en alert te houden. Hij huurde een cabrio en reed met Randy door de koude nachtlucht van San Diego. Ze dineerden in een all-night-restaurant en speelden urenlang op een flipperkast (Randy won bijna alle spelletjes).

In de vroege ochtend van acht januari brak Randy het wereldrecord. Zijn supporters juichten toen hij het V-teken maakte. Daarna gaf hij een persconferentie voor de lokale media. Randy sprak helder en samenhangend en beantwoordde met gemak de vragen van de reporters. Toen de persconferentie afgelopen was, werd hij overgebracht naar het militaire hospitaal van San Diego. Daar liet Randy zich in een ziekenhuisbed zakken en sliep in. Toen hij vijftien uur later wakker werd voelde hij zich naar eigen zeggen herboren. Een neurologisch onderzoek toonde aan dat zijn geheugen en concentratievermogen weer even goed waren als elf dagen daarvoor.

Het record hield niet lang stand. Twee weken later werd een universiteitsstudent de nieuwe kampioen, na een wake van elf dagen en twee uur. In 1977 zou een vrouw zelfs 18 dagen wakker gebleven zijn, zittend in een schommelstoel.

Randy’s record wordt echter als het meest betrouwbare beschouwd, vooral door de aanwezigheid van Dement. De nu negentigjarige Dement geldt als de belangrijkste nog levende slaapwetenschapper. In zijn talrijke boeken en artikels besteedde Dement veel aandacht aan Randy, waardoor het record een hoge status kreeg in wetenschappelijke kringen.

Microslaap

Toch kunnen ook bij Randy’s record kanttekeningen worden geplaatst. Dat komt door een bijzondere vorm van slaap: de microslaap. Een microslaap is een ondiepe slaap die hoogstens enkele seconden duurt. Iemand die microslaapt houdt zijn ogen vaak open, en nadien herinnert hij zich niet dat hij geslapen heeft. Het is zelfs mogelijk te microslapen terwijl men een handeling uitvoert.

Microslaap ligt aan de basis van veel verkeersongelukken, en er is dan ook uitvoerig onderzoek naar gedaan. Experimenten hebben aangetoond dat mensen met een ernstig slaaptekort zeer vaak microslapen. Dit gebeurde zo goed als zeker ook bij Randy. Waarschijnlijk viel hij al op de tweede of derde dag ten prooi aan de microslaap. Zijn record van elf dagen moet dan ook met de nodige scepsis bekeken worden.

De slaap laat zich dus niet gemakkelijk overwinnen. De Engelse schrijver Samuel Johnson noemde de slaap ooit ‘the gentle tyrant’, de zachtaardige tiran: je kunt hem even op afstand houden, maar nooit verslaan.

Randy Gardner is nu 72 jaar oud. Hij verkeert in goede gezondheid maar heeft af en toe last van slapeloosheid.