Nieuwe route naar de mannenpil

Geregeld verschijnt er onderzoek dat beweert de anticonceptiepil voor mannen dichterbij te brengen. Maar klopt dat wel?

De zoektocht naar een anticonceptiepil voor mannen verliep tot nog toe vooral via hetzelfde pad dat ook voor de vrouwenpil bewandeld werd, zij het met enkele decennia achterstand. Er werd gezocht naar een mengsel van hormonen dat de vruchtbaarheid van mannen omkeerbaar kon dwarsbomen.

Maar omdat de mannelijke geslachtshormonen – net als de vrouwelijke overigens – tal van rollen vervullen, leidt dat steevast tot vervelende bijwerkingen. Die waren en zijn er met de vrouwenpil ook, maar dat is in al die jaren sterk verbeterd, en dus is het een ongelijke strijd.

Bovendien is er een fundamenteel verschil tussen mannen en vrouwen: terwijl het bij vrouwen volstaat om één keer per maand een enkele eisprong te voorkomen, produceren mannen met elke hartslag meer dan duizend spermatozoïden, waarvan één genoeg is voor een bevruchting.

Zelfs al die productie sterk verlaagd kan worden – en daarvoor is een stevige dosis hormonen nodig – bestaat dus nog steeds een niet onaanzienlijke kans op een ongeplande zwangerschap. Dus wordt de laatste tijd steeds vaker nagedacht over andere routes naar een mannelijke anticonceptiepil.

Veelbelovend mechanisme

Op de website van het vakblad Science rapporteren Japanse wetenschappers de resultaten van een onderzoek dat de vinger lijkt te leggen op een veelbelovend mechanisme.

Mannen die na orgaantransplantatie medicijnen krijgen om te voorkomen dat hun afweersysteem zich tegen het nieuwe orgaan keert, krijgen soms te maken met vruchtbaarheidsproblemen. Zowel de aanmaak als de rijping van spermatozoïden blijkt verstoord.

Dat komt vermoedelijk doordat sommige van de medicijnen de activiteit van calcineurine dwarsbomen. Calcineurine is een enzym dat de chemische structuur van eiwitten wijzigt door fosfaatgroepen toe te voegen of weg te halen.

Zo haalt het enzym een fosfaatgroep weg bij de transcriptiefactor NFAT. Die bevordert daardoor niet langer de productie van interleukine-2. Die stof zwengelt de aanmaak van witte bloedcellen aan, die vervolgens het vreemde orgaan aanvallen.

Maar welke rol speelt calcineurine voor de mannelijke vruchtbaarheid, en kunnen we er ons voordeel mee doen? Dat zochten Haruhiko Miyata en zijn collega's van de Universiteit van Osaka uit door bij muizen bepaalde onderdelen van het calcineurine-enzym uit te schakelen.

Daaruit bleek dat twee verschillende vormen van het enzym belangrijk zijn voor het aanvullen van de spermatozoïdenvoorraad. Eén vorm, die in het hele lichaam voorkomt, blijkt nodig voor de vorming van spermatozoïden, maar vervult ook tal van andere functies en is dus geen goed doelwit.

De andere vorm komt vooral in de teelballen en bijballen voor en beïnvloedt de flexibiliteit van het middenstuk van de spermatozoïde. Wordt dat enzym uitgeschakeld, dan krijg je spermatozoïden die zo stroef en onhandig bewegen dat het onwaarschijnlijk is dat ze ooit bij de eicel geraken.

Afweerremmers

Eenzelfde effect werd bereikt door toediening van de afweerremmende middelen die ook bij mensen de vruchtbaarheid remmen. De slome spermatozoïden verschenen al na vijf dagen en verdwenen een week na de behandeling weer uit beeld.

Dat lijkt een veelbelovende manier om de mannelijke vruchtbaarheid onder controle te krijgen, denken de wetenschappers. De productie van spermatozoïden moet niet worden stilgelegd, wat nogal drastisch zou zijn, maar de aangemaakte cellen worden al in de bijbal onschadelijk gemaakt.

Bovendien helpen die inzichten mogelijk ook om de voorbijgaande vruchtbaarheidsproblemen bij mannen die een orgaantransplantatie ondergingen te voorkomen.

Maar of dat de mannenpil echt een stap dichterbij brengt, betwijfelt Herman Tournaye, die aan de VUB ziektes bij mannen onderzoekt. 'Dit is een interessante vondst, zeker en vast', zegt hij. 'Maar of het werkt bij mensen, en minder bijwerkingen heeft, dat moeten we nog zien.'

Mogelijk nog belangrijker, denkt hij, is de vraag of farmaceutische bedrijven überhaupt geïnteresseerd zijn in de ontwikkeling van een mannenpil. 'Rond de eeuwwisseling is er een tijd vrij intensief naar gezocht, omdat een Australisch onderzoek aangaf dat er veel vraag naar was.'

Maar onderzoeken in Europa en de Verenigde Staten schetsen een heel ander beeld. 'Het enthousiasme bij mannen in die ene studie bleek uitzonderlijk. En je weet hoe dat gaat: zolang er geen markt is voor een dergelijk product, wordt er niet geïnvesteerd in de ontwikkeling ervan.'