Unesco erkent yoga als immaterieel cultureel erfgoed. Eos-stagiaire Melissa Vanderheyden onderzocht de wetenschappelijke waarde van deze Indiase levenswijze.
‘Vanuit plank breng je de heupen omhoog zodat je in de positie ‘neerwaarts kijkende hond’ komt. Adem drie tellen in en drie tellen uit.’ Samen met een groep yogaliefhebbers sta ik diep in en uit te ademen in de gekste houdingen. Het hobbelige grasveld van het park daagt ons evenwicht uit, maar we houden de moed er in. De leraar doet het enthousiast voor en we proberen perfecte kopieën te vormen. Een kleine jongen stapt van zijn fietsje om zich te vergapen aan het spektakel.
‘Yoga leert je naar binnen te kijken, je gedachten stil te zetten. Je focust op de ademhaling en de posities van het lichaam, en observeert hoe je geest daarop reageert.’ Na de parksessie krijg ik een korte inwijding tot de yoga van Roselyne Willems, yogaleerkracht bij Yoga Zuid in Antwerpen.
Stapje terug
In het Westen draait yoga vooral om de houdingen, de ademhaling en meditatie. ‘Veel yogavormen zijn erg gericht op het lichaam. Je wordt er sterker van, flexibeler. Bijna iedere les zijn er deelnemers met nek- of rugklachten. Mensen krijgen vaak rugpijn omdat ze hun buik- en rugspieren niet gebruiken. Na een half jaartje yoga is dat opgelost’, vertelt Willems. Yogaliefhebbers zeggen vaak dat ze zich ook mentaal beter voelen dankzij yoga. Willems beaamt dat. ‘Mij brengt het meer in balans, zowel fysiek als mentaal. Het geeft me de mogelijkheid een stapje terug te doen en de situatie te bekijken zoals ze is.’ Voor de nuchtere ziel zijn die beweringen vreemd. Hoe kan je mentaal baat hebben bij een paar rekoefeningen?
Tegen chronische pijn
Sommigen zien yoga als een zweverige hobby die niet alleen ruikt naar wierook, maar ook naar pseudowetenschap. Het internet barst van de ongefundeerde beweringen, zoals de ontgiftende werking van gedraaide yogahoudingen. Toch ontdekt de medische wetenschap meer voordelen van yoga. Studies tonen aan dat de typische evenwichtsoefeningen ervoor zorgen dat zestigplussers hun evenwicht beter kunnen bewaren. De combinatie van relaxatie en beweging geeft het afweersysteem een boost.
Ook patiënten met een chronische aandoening kunnen gebaat zijn bij yoga. In 2012 en 2013 maakten Duitse wetenschappers twee overzichtsstudies om het effect van yoga op chronische pijn te onderzoeken. Ze legden de resultaten van zo veel mogelijk studies samen en vergeleken die met elkaar. De eerste studie, van de Universiteit van Duisburg-Essen, bevestigt dat yoga pijn in de onderrug verbetert, zowel op korte als op lange termijn. De tweede studie toont aan dat patiënten met chronische klachten minder vaak en minder intense pijn ervaren als ze regelmatig aan yoga doen. Het onderzoek werd gehouden aan de Universiteit van Witten/Herdecke. Wetenschappers ontdekten dat yoga zelfs kan helpen om epilepsieaanvallen onder controle te houden, al is meer onderzoek noodzakelijk.
Studies naar het effect van yoga kan je moeilijk met elkaar vergelijken. De proefpersonen beoefenen verschillende soorten yoga, vaak Hatha of Iyengar (zie kader). Sommige wetenschappers vergelijken de yogagroep met een groep die fysieke oefeningen doet, zoals aerobics, of met een groep die een klassieke behandeling krijgt. Wetenschappers zijn voorzichtig met hun interpretatie.
Lichaamsbewustzijn
Medisch psycholoog Rinske Gotink van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam verzamelde met collega’s studies die onderzochten of je met yoga het risico op hart- en vaatziekten en het metabool syndroom kan verlagen. ‘Als je regelmatig aan yoga doet, kan dat je risico verlagen om die ziekten te krijgen. We zien dat de BMI, de bloeddruk en de cholesterol omlaag gaan, wat het risico op bijvoorbeeld een infarct verlaagt’, zegt Gotink.
De extra lichaamsbeweging speelt daarin een rol en ook de langzame ademhaling. Die zorgt ervoor dat de bloeddruk tijdelijk verlaagt en dat het sympatisch of activerend zenuwstelsel kalmeert. Daardoor komt minder stresshormoon vrij. Volgens Gotink heeft het mentale aspect van yoga een belangrijke invloed. ‘Wij zijn zo gewend om altijd maar door te rennen, dat we signalen van binnenuit niet opmerken. Yoga leert je bewust te zijn van je lichaam: hoe sterk je spieren gespannen zijn, hoe diep je ademhaling is. Wie zich meer bewust is van zijn lichaam merkt sneller veranderingen op, schouders die gespannen zijn door de stress bijvoorbeeld. Hoe vroeger je dat opmerkt, hoe eerder je er iets aan kan doen.’
Meer lichaamsbewustzijn kan ook heilzaam zijn voor patiënten met medisch onverklaarde lichamelijke klachten. Psychiater Hiske van Ravesteijn van de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzocht met haar team of patiënten met zulke symptomen baat hebben bij een therapie van acht weken, met onder andere mindfulness en yoga. De patiënten gaven in vragenlijsten aan hoe het gesteld was met hun lichamelijke en mentale gezondheid. De onderzoekers vergeleken de vragenlijsten van voor de therapie met die van erna.
Hoewel de lichamelijke klachten niet afnamen, leerden de patiënten er beter mee omgaan. ‘De patiënten voelen beter wat in hun lichaam omgaat, ze merken beter op welke emoties of gedachten voorbijkomen’, legt Van Ravesteijn uit. ‘Ze leren hun grenzen beter kennen en zorgen daardoor beter voor zichzelf.’
Dat bewustzijn kan in het begin van de therapie juist een negatief effect hebben. ‘Soms krijgen deelnemers meer klachten na de eerste paar sessies, omdat ze die beter opmerken. Door dat gevoel rustig te leren observeren in plaats van er kritisch naar te kijken, wordt het weer beter. Over het algemeen voelen de patiënten zich achteraf vitaler. Ze gaan ook vaker hun vrienden en familie opzoeken.’ Op een schaal van 0 tot 100 scoren patiënten na de therapie gemiddeld 7,4 punten hoger op de schaal voor vitaliteit en 9,5 punten op sociaal functioneren, in vergelijking met patiënten die de therapie met yoga en mindfulness niet volgden.
Yoga brengt een goed gevoel dat meer doet dan een klein dipje te bestrijden of een slechte dag opvrolijken. Studies tonen aan dat het angst vermindert, depressies verlicht en de slaap verbetert. Het geeft je meer levenslust, een beter zelfbeeld en meer stressbestendigheid. Het is veelzeggend: velen beginnen met yoga om meer beweging te krijgen en leniger te worden, maar blijven het doen voor de psychologische voordelen.
Minder veilig dan het lijkt
Yoga kan je lichamelijke en geestelijke gezondheid ten goede komen, maar is niet zonder gevaren. De Amerikaanse onderzoeksjournalist William Broad publiceerde in 2012 het boek Eerlijk over yoga. Het boek ontketende een kleine storm in yogaland. Broad maakte een opsomming van letsels die mensen opliepen op de mat, die gaan van verrekkingen en spierscheuren tot permanente hersenletsels.
Over hetzelfde onderwerp schreef Broad een artikel in het weekendmagazine van The New York Times. Hierin beschreef hij hoe een jongeman zijn yogasessie uitbreidde met dagelijks urenlang in vajrasana te zitten, een positie waarbij je op de hielen zit en de tenen en knieën de grond raken. Na een tijd kreeg hij problemen met lopen en de trap op gaan. Hij herstelde snel nadat hij gestopt was met zijn yogaroutine. Broad beschrijft ook mensen die beroertes kregen en zelfs hersenletsels opliepen door hun nek te intens te buigen of plotse bewegingen te maken met het hoofd. Gevaarlijke posities zijn de hoofdstand, de nekstand en de ploeg.
Onvoorzichtige yogi kunnen ook te enthousiast in de rekoefeningen vliegen en hun spieren of kraakbeen beschadigen. Meer intensieve vormen van yoga, zoals Bikram, zouden de kans hierop verhogen.
Een studie die Clinical perspective in 2012 publiceerde, bevestigt dat sommige houdingen niet zonder risico zijn. Als je consequent de hoofd- of nekstand verkeerd uitvoert, kan je gevolgen te verduren krijgen die gaan van hoofdpijn tot staar en beschadiging van de slagaders in de nek. De onderzoekers benadrukken dat hun resultaten geen beeld scheppen van hoe vaak zulke ongevallen in de praktijk voorkomen. Ze beschrijven slechts ongevallen die al gebeurd zijn. De kritiek op het boek en het artikel van Broad was vaak dat hij die nuance niet maakte. De ongevallen die hij beschrijft, zijn echt gebeurd, maar het gaat telkens om alleenstaande gevallen.
De controverse over Broads boek inspireerde medische wetenschappers tot een overzichtsstudie om de veiligheid van yoga onder de loep te nemen. Ze besloten dat yoga voor gezonde mensen net zo veilig is als andere rustige vormen van lichaamsbeweging, zoals rekoefeningen doen of wandelen. Voor patiënten met glaucoom of een te hoge bloeddruk is lang ondersteboven hangen wel gevaarlijk. Zij kunnen best aangepaste poses uitvoeren, net als zwangere vrouwen of patiënten met sciatica (pijn die uitstraalt van je onderrug naar je bil en been).
Populariteit
Voor echte yoga hoef je de spectaculairste hoofdstand en de diepste split niet te kunnen, die draait rond bewustwording, niet rond ego. De huidige vormen van yoga staan soms veraf van wat het vroeger was: een achtvoudig pad dat leidt naar zelfbeheersing en bevrijding. Yoga kwam naar het Westen in het begin van de twintigste eeuw en kreeg een grondige make-over. Het hoofdaccent ligt nu op de lichaamshoudingen of asana’s. Veel van de hedendaagse asana’s zijn toen pas in het leven geroepen.
De populariteit van yoga blijft de jongste jaren stijgen. In Nederland zat yoga in 2015 in de top drie van de snelst groeiende sporten, volgens de Sportdeelname Index. Vlaamse cijfers zijn er volgens de Vlaamse Yogafederatie niet. Het succes brengt een explosie aan nieuwe stijlen met zich. Sommige stijlen zijn geschikt voor je, andere niet. Pas als je bewust aan yoga doet, pluk je er de vruchten van. Wringen en duwen werkt averechts.
‘Als leraar moet je deelnemers niet aanmoedigen om aan yoga te doen, je moet ze juist afremmen! Ze willen te veel doen en forceren zichzelf’, vertelt yogaleraar Bert Peeters. ‘Een leerling kijkt naar rechts en ziet iemand met de neus tussen de knieën. Dan komt de competitieve geest naar boven. Dat is niet waar yoga om draait. Het is mijn taak om te zeggen: kijk niet naar de anderen, enkel naar jezelf. Luister naar je lichaam.’
