Sinds het begin van de coronacrisis gebruiken we aanzienlijk meer reinigingsmiddelen en ontsmettende handgels. De vrees bestaat dat verkeerd gebruik bijdraagt aan antibioticaresistentie. Microbioloog Tom Coenye van de Universiteit Gent nuanceert: ‘Het risico lijkt me klein, maar verantwoord omgaan met antimicrobiële middelen is uiteraard altijd goed.’
Onder andere de Britse toxicoloog Winston Morgan waarschuwt voor het misbruik van handgels op de website The Conversation: ‘We associëren antimicrobiële resistentie meestal (en terecht) met het misbruik van medicijnen, zoals antibiotica. Maar bacteriën kunnen ook resistentie ontwikkelen door ongepast of overmatig gebruik van bepaalde chemicaliën, waaronder schoonmaakmiddelen. Het verdunnen van reinigingsmiddelen, of het inefficiënt gebruiken ervan, kan een overlevingsvoordeel opleveren voor de meest resistente stammen.’ Morgan beroept zich onder andere op een Australische studie die in 2018 gepubliceerd werd in het vakblad Science Translational Medicine.
Niet onmogelijk, maar weinig risico
Tom Coenye, professor Microbiologie aan de faculteit Farmaceutische Wetenschappen aan de Universiteit Gent, begrijpt de bezorgdheid, maar nuanceert ook de dreiging. ‘Dit is een zeer complex onderzoeksdomein met veel tegenstrijdige resultaten. De methoden die gebruikt worden om de bijdrage van desinfecterende middelen aan het ontwikkelen van antibioticaresistentie te meten, verschillen. Bovendien zijn er veel verschillende desinfecterende middelen en antibiotica, elk met hun eigen werkings- en resistentiemechanisme die soms wel, soms niet overlappen. Een eenduidig antwoord is dus niet mogelijk.’
Zelfs bij slecht gebruik van een alcohol-gebaseerde handgel is er geen probleem
Coenye schat het risico eerder laag in: ‘Bij goed gebruik van een alcohol-gebaseerde handgel (met bijvoorbeeld 70% ethanol) is er geen probleem. Deze zal alle bacteriën snel doden, en dode bacteriën kunnen niet resistent worden.’ Zelfs bij een slecht gebruik van een alcohol-gebaseerde handgel, als je de gel bijvoorbeeld te kort op de handen laat inwerken, is er volgens Coenye geen risico op resistentie-ontwikkeling. ‘Alcoholen werken erg aspecifiek: ze veroorzaken algemene membraanschade en coagulatie van eiwitten, en daartegen is resistentie-ontwikkeling niet mogelijk. Je handen gaan niet perfect ontsmet zijn, maar de bacteriën gaan ook niet resistenter geworden zijn.’
Voor sommige desinfecterende middelen overlapt het resistentiemechanisme wel met dat van bepaalde antibiotica. ‘Een klassiek voorbeeld is chlorhexidine (een stof met bacteriedodende eigenschappen die onder andere wordt gebruikt in spoelmiddelen om wondinfecties tegen te gaan, red.). Verminderde gevoeligheid aan die stof is onder andere te wijten aan een overproductie van eiwitten die betrokken zijn bij efflux (eiwitten die als het ware schadelijke componenten uit de cel pompen). Diezelfde pompen zijn vaak ook betrokken bij efflux van antibiotica, en dus kan selectie voor mutanten die meer effluxpompen produceren eventueel leiden tot antibioticaresistentie. Of dit klinisch-relevante problemen zou opleveren is nog onduidelijk, maar onder labo-omstandigheden gebeurt dit effectief.’
Basishygiëne volstaat (en richt geen schade aan)
Onze handen regelmatig wassen en bleekwater gebruiken om bijvoorbeeld voorwerpen of deurklinken te ontsmetten, is volgens Coenye voldoende om ons tegen besmetting te beschermen. ‘Een handgel is niet noodzakelijk, maar uiteraard wel handig als je bijvoorbeeld naar de supermarkt gaat, waar je handen wassen niet vanzelfsprekend is. Ik raad het gebruik ervan dan ook niet af.’
Nu we meer dan ooit bang zijn om ziek te worden, moeten we blijven hameren op het correct gebruik van antibiotica
Coenye maakt zich meer zorgen over het misbruik van desinfecterende middelen in allerhande huishoudproducten. ‘Ik denk bijvoorbeeld aan bepaalde kunststof snijplanken voor in de keuken waaraan antibacteriële middelen zijn toegevoegd. Fabrikanten van zo’n snijplanken claimen dat hun planken daardoor beter zijn naar voedselveiligheid toe. Die claims zijn meestal weinig onderbouwd. De hoeveelheid desinfecterende middelen die vrijkomen uit de planken zijn te laag om een effect te hebben, en bovendien volstaan de basis hygiënemaatregelen om veilig te koken.'
'Het gebruik van antibacteriële middelen voor dit soort toepassingen is compleet zinloos, maar kan wel schade veroorzaken. De stoffen komen geleidelijk aan in zeer lage dosissen vrij in de omgeving. Die dosissen zijn te laag om bacteriën te doden, maar zouden wel kunnen aanzetten tot het ontwikkelen van resistentie. Ook daar is nog geen zekerheid over, maar wat wel zeker is, is dat die planken geen enkele meerwaarde bieden.’
We moeten deze coronacrisis ook aangrijpen om nog maar eens te wijzen op het verantwoord gebruik van antibiotica. ‘Nog elk griepseizoen vragen patiënten aan hun huisarts om antibiotica voor te schrijven. Die zijn nochtans compleet zinloos tegen het verkoudheids- of griepvirus, en het onterecht gebruik ervan vergroot de kans op het ontstaan van antibacteriële resistentie. Nu we meer dan ooit bang zijn om ziek te worden, zal de vraag naar antibiotica waarschijnlijk nog stijgen. Het is daarom absoluut noodzakelijk dat we mensen blijven duidelijk maken wanneer antibiotica wel en niet zinvol zijn.’
