Het is zo’n twintig jaar gelden dat ik op het vliegveldje van Suva op Fiji werd welkom geheten met het woord ‘bula’. Op verzoek van de Intergovernmental Oceanographic Commission van UNESCO, was ik er, in een reis rond de wereld, naar toegevlogen.
Een vermoeiende reis, dat wel. Het was de bedoeling om er een regionaal centrum voor het toen in ontwikkeling zijnde Global Ocean Observing System, GOOS, op te zetten. Wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkelingen hadden de tijd rijp gemaakt voor de ontwikkeling van een mondiaal waarnemingssysteem voor de oceaan, die ruim zeventig procent van het aardoppervlak beslaat en de motor van het klimaat is. In eerste instantie werd het systeem per regio, die behoorlijk in oppervlakte konden verschillen, opgebouwd. De Stille Oceaan was een van die regio’s.
Ik was wat eerder gekomen en bezocht er het Fiji Museum in de prachtige Thurston botanische tuin. Het museum is gehuisvest in een sfeervol houten gebouw met een mooie, kleine, collectie. De afdeling over kannibalisme was indrukwekkend. De grote en kleine houten vorken met prachtige, gebeeldhouwde koppen, suggestief gerangschikt rond fraaie kookpotten deden mijn fantasie op hol slaan. Oh, arme ontdekkingsreizigers, huiverde ik. Per slot van rekening was het wel de Hollandse ontdekkingsreiziger Abel Tasman die, in 1643, het eiland heeft ontdekt. Of er ooit ‘Hollander’ op het menu werd geserveerd is mij niet bekend. Wel weten we dat Engelse missionarissen, in het begin van de 19de eeuw, in de kookpotten verdwenen. Ter herinnering heb ik een paar vorken in de eenvoudige museumshop gekocht. Ze hangen nog steeds – ongebruikt – op mijn studeerkamer aan de muur. En ja; Pacific Island GOOS, was het resultaat van deze bijeenkomst.
COP 23
De jaarlijkse klimaattop of Conference of Parties, COP, van de 195 landen en de Europese Unie die de United Nations Framework Convention on Climate Change, UNFCCC, hebben ondertekend, komt nu gewoonlijk bijeen in de periode van eind november tot, begin december. Binnen dit uit 1992 stammende verdrag wordt samengewerkt om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en zo de opwarming van de aarde tegen te gaan.
Dat betekent dat elk jaar vertegenwoordigers van de deelnemers ervan aan het vergaderen slaan. Dat zou allemaal nog wel te doen zijn wanneer elke land een of twee vertegenwoordigers zou sturen. Dan zou een grote vergaderzaal met wat kleine zaaltjes volstaan. Vanaf het begin bleek dat al niet te kunnen. Op de eerste vergadering in 1995 in Berlijn die overigens in het voorjaar plaatsvond, waren er al een kleine 4000 deelnemers. Tot COP 13, die op het tropische eiland Bali bijeenkwam, bleef het aantal deelnemers ruim onder de 10.000 personen. Aan de Bali bijeenkomst namen echter maar liefst bijna 11.000 personen deel. Het magische eiland was duidelijk in trek.
Daarna kwam het circus pas echt op gang. Kopenhagen, waar men in 2009 veel verwachtte en waar vooral de teleurstellingen hoogtij vierden, was met ruim 26.000 deelnemers een voorlopig hoogtepunt. COP 21 in Parijs, was de topper: 36.000 deelnemers. Maar deze klimaattop leverde eindelijk de langverwachte doorbraak op. Ook verliep de ratificatie van het nieuwe verdrag bijzonder snel. Het werd op 4 november 2016 van kracht. In Parijs maakte men de belangrijke afspraak de opwarming van de aarde onder de 2oC en bij voorkeur onder de 1,5oC, te houden.
Om ontwikkelingslanden te helpen zich, met een meer duurzame economie, te beschermen tegen de gevolgen van de klimaatverandering is veel geld nodig. Zo’n € 100 miljard per jaar. Uit wetenschappelijk onderzoek en de praktijk, blijkt immers dat de ontwikkelingslanden het zwaarst worden getroffen. Zij wijzen echter naar de geïndustrialiseerde landen als veroorzaker van de schade en eisen een vergoeding. Na Marrakesh is Bonn de tweede COP ‘after Paris’ top, waarop die afspraken verder worden uitgewerkt. Bonn neemt, met circa 23-25000 deelnemers, een mooie derde plaats in. Het overgrote deel van deze deelnemers vertegenwoordigen niet de ondertekenaars van het verdrag, maar behoren tot belangstellenden zoals ngo’s, bedrijven, lobbygroepen, enz. Aan olijke protesten dus geen gebrek. En dat zorgt dan weer voor interessante beelden in de media. Volgens sommigen is het een duur circus geworden.
Dit keer leverde voor het eerst in de geschiedenis een kleine eilandenstaat, de Republiek Fiji, de voorzitter van de COP. Dat is Frank Bainimarama, de minister-president. De vergadering zelf vond echter in Bonn plaats, waar het secretariaat van het UNFCC is gevestigd. Je zou er ook niet aan moeten denken dat zo’n 25.000 deelnemers naar de hoofdstad Suva van dit eilandenrijk, met 332 eilanden, in de Stille Oceaan zouden afreizen. Fiji is een onderdeel van de Melanesische eilandengroep waartoe ook andere door klimaatverandering bedreigde eilandstaten behoren zoals Vanuatu, de Salomonseilanden, Tuvalu, Wallis, Futuna en Tonga. Met een oppervlakte van ruim 18.000 km2 is het een derde kleiner dan België dat dan wel ruim elfmaal zoveel inwoners heeft. Zo zou alleen al de CO2-uitstoot voor het reizen naar deze prachtige tropische bestemming, gigantisch zijn geweest. Merkwaardig genoeg hoor je hierover niet veel, en zijn getallen moeilijk te vinden. Maar zo berekende de Wired Magazine, dat de emissie voor de reizen van de deelnemers naar Parijs op zich al zo’n 300.000 ton CO2 zou zijn.
Maar als kleine eilandstaat heeft Fiji alle reden om bezorgd te zijn. Het land ondervindt immers nu al de gevolgen van de klimaatverandering. Volgens een rapport van de Wereldbank dat ‘toevallig’ vlak voor de COP 23 in Bonn werd gepubliceerd, blijkt dat er in Fiji, jaarlijks, ruim 25.000 mensen in de armoede terecht komen door cyclonen en overstromingen. Dat zullen er, in 2050, overigens rond de 32.000 zijn. Het is echter niet het aantal cyclonen dat toeneemt, maar wel de kracht ervan. Zo was cycloon Winston, die in februari 2016 Fiji trof, de op een na zwaarste cycloon ter wereld. De schade bedroeg ongeveer 800 miljoen euro. Dat is maar liefst twintig procent van het bbp. Sterkere orkanen is een verschijnsel dat we goed kennen van de hurricanes die in de afgelopen maanden het Caribisch Gebied en de VS van president Trump, volgens de Britse kwaliteitskrant The Guardian ‘America’s worst-ever president’, troffen.
Soms wijkt zo’n hurricane wat van zijn koers af, trekt dan richting Ierland en raakt dan ook ons in het veilige West-Europa. Dat gebeurde de vorige maand met de orkaan Ophelia. Dit zorgde vervolgens voor een paar mooie, warme herfstdagen in de Lage Landen en kostbare bosbranden in Portugal. Volgens de Wereldbank heeft Fiji in de komende tien jaar, zo’n vier miljard euro’s nodig om zich tegen de gevolgen van de klimaatverandering te wapenen. Maar dat geld is er niet, ondanks de ‘genereuze‘ toezeggingen tijdens de klimaattop in Parijs. Bizar is dat Kiribati, een dichtbijgelegen eilandenstaat die vooral uit laaggelegen atollen bestaat en als een van de eerste landen onder de golven zal verdwijnen, land aankoopt op Fiji om te kunnen vluchten. De eerste 2500 hectare zijn al gekocht. De president van Kiribati had Nieuw-Zeeland overigens al gevraagd alle inwoners van zijn land als klimaatvluchtelingen te bestempelen. Maar dat heeft het land geweigerd.
Oceanen
De oceaan speelt een centrale rol in de klimaatverandering. Het is de motor van het klimaat doordat de warmte over de aarde verspreid. Dit gebeurt door een immense, trage oceaanstroming. Dat is de thermohaliene circulatie, die ook wel de mondiale of oceanische transportband wordt genoemd. De omlooptijd ervan is duizend jaar. Hieruit blijkt al dat de hartslag van het natuurlijke klimaat zich op een geheel andere tijdschaal afspeelt dan die van onze historische ontwikkelingen. Kijken we even door de bril van een geoloog. Dan weten we dat de polsslag, waarmee de vorm, omvang en plaats van de oceanen aan het aardoppervlak verandert, tientallen tot honderden miljoenen jaren duurt.
Het nut van deze verwijzing naar de lange en vooral langzame natuurlijke maar soms toch wel stormachtige geschiedenis van klimaatveranderingen, is dat het ons treffend laat zien dat er nu iets echt niet klopt. Door onze menselijke activiteiten is, in een paar honderd jaar en vooral in de afgelopen zes tot zeven decennia, een crisis gecreëerd. De invloed van deze activiteiten is sinds de industriële revolutie in Engeland en Europa, zeer nadelig en destructief voor de planeet. En daarmee ook voor onszelf. Wij zijn immers maar een van de vele diersoorten die de aarde als tehuis hebben. Wij zijn, volgens onszelf, ook de enige intelligente wezens. Maar hoe kan het dan wat we de boomtak waarop we zelf zitten steeds maar weer doorzagen? Hoe kan het dan dat we de meest vervuilende diersoort ter wereld zijn? Wat denkt u van die miljoen plastiek flessen die we per minuut gebruiken?
Toch was de rol van de oceanen in de discussie over de klimaatverandering vaak onderbelicht. Dat was tot Parijs het geval. Toen moesten alle landen tegen maart 2015, hun voorgenomen maatregelen in een rapport, de Intended Nationally Determined Contributions of INDC's, opsommen. In België had men daar door de versnipperde structuur van het land wat moeite mee. Toch kwam ook hier het werk af. Met het bereiken van een nieuwe overeenkomst werden deze INDC’s omgezet in NDC’s. Het waren dus geen voorgenomen maatregelen meer. Bovendien moeten de NDC’s om de vijf jaar worden geactualiseerd en mogen de maatregelen niet worden afgezwakt. Voor Natalya Gallo, een jonge promovenda van het beroemde, Amerikaanse Scripps Institution of Oceanography, was dit een mooie kans om te zien welke rol de oceaan in deze plannen speelt. Ze maakte een metrisch system waarbinnen ze de mate waarin de bescherming van de oceaan een rol speelde in de NDC’s. Hieruit bleek dat in procent zeventig ervan aandacht was voor de rol van de zee. Dat was, uiteraard, vooral het geval bij een aantal kleine eilandstaten zoals de Seychellen de Malediven in de Indische Oceaan, Sint Kitts en Nevis in de Caribisch Gebied en Kiribati in de Stille Oceaan. De regering van de Malediven verraste de wereld in 2009 met het houden van een kabinetsvergadering onder water. Dat deden ze vlak voor de COP in Kopenhagen, die een mislukking was.
Het werk van Natalya laat treffend zien hoe weinig er eigenlijk rekening wordt gehouden met het grote plaatje als het over klimaatverandering gaat. Vaak heeft men het alleen maar over zaken die we van het land kennen, worden er geen relaties gelegd met zaken die verder weg spelen of een andere tijdsdimensie hebben. Zo ging het als het in deze klimaat-oceaan context vooral over zaken die in kustgebieden spelen: over kusterosie en zeespiegelstijging dus. Dat was bij 95 van de NDC’s het geval. In 77 werd de opwarming van de oceaan genoemd en in 72 de gevolgen van de visserij. Onderwerpen die een gevolg zijn van de CO2-vervuiling zoals verzuring van de oceaankomen zelden aan de orde. De conclusie is dat de betrokken beleidsmensen en politici hiervoor geen oog hebben.
Ronduit teleurstellend is dat veertien kustlanden, waaronder de Australië, Brazilië, Rusland en de VS de zee niet eens noemen. De vier genoemde landen hebben echter wel een enorme Exclusieve Economische Zone die ze volop exploiteren. Het is verontrustend dat men het klimaatbeleid vaak alleen maar ziet in termen van het in de hand houden van CO2-emissies. Sinds Parijs neemt de aandacht voor de rol van de oceanen in het klimaatdebat toe. En daarmee groeit het besef van noodzaak voor een goede bescherming ervan en het belang van een gezonde oceaan. Zo was er in Bonn veel te leren over dit onderwerp en werd besloten tot de oprichting van de ‘Ocean Pathway Partnership’ in 2020, dat zich op de bovengenoemde relatie en onderwerpen richt. Daarnaast spelen bewustwordingsprogramma’s zoals het succesvolle Ocean Literacy en SeaChange in de EU een belangrijke rol om het brede publiek en scholieren te informeren over het belang van de oceaan in hun leven. Maar laten we hierbij vooral de politici niet vergeten.
Vei lomani
Volgens de Portugees Antonio Guterres, de huidige secretaris-generaal van de Verenigde Naties, is de opwarming van de aarde de 'grootste bedreiging van onze tijd'. Het is een heel complex probleem die alle sectoren van onze maatschappij van individueel, lokaal regionaal tot mondiaal raakt. Het overstijgt de traditionele politieke verschillen. Het is zeker geen ‘oud socialistische zaak van herverdeling’ zoals Kathleen Van Brempt van de SP.A, deze week in een opiniestuk in de KNACK, beweerde. Lange tijd was de lozing van CO2 een export zonder vergunning, Maar wel een, zoals we sinds de jaren 1960-1970 weten, met grote gevolgen door een reeks van milieucrisissen. De kern van de zaak is dat we, volgens een review van Eileen Crist in Science van 21 april 2017, dat we met te veel mensen zijn. Dit is een ontluisterende conclusie met mogelijk bizarre gevolgen. Maar het is ook een geweldige stok achter de deur om werk te maken van een mondiale transitie naar een duurzame kringloopeconomie. Of wel de donut-economie van Kate Raworth.
De VS maakt onder Trump een tegenstelde beweging met zijn stupide ‘America First’ slogan. In Bonn kwam dat tot uiting door een subtiele veranderingen in de doelstelling van een van de weinige door de VS georganiseerde besprekingen. In plaats van te discussiëren over nieuwe energie ging het over de inzet van steenkool met nieuwe technologie. De belangstelling was gering; de zaal liep leeg. Maar zoals je bij een varken aan de staart trekt om hem achteruit te laten lopen, gaat het nukkige dier juist vooruitlopen. Dat gebeurt er in de VS waar het initiatief wordt overgenomen door deelstaten zoals Californië, steden en het bedrijfsleven. Toch mist het internationale proces zijn momentum omdat China aarzelt en Europa weer eens verdeeld is.
In de Climate Change Performance Index 2018, onderscheidt men een vijftal categorieën, van heel hoog tot heel laag, over de prestatie van landen om klimaatverandering tegen gaan. Dat doet men op basis van 14 indicatoren. Geen enkele van de 56 onderzochte landen en alle Europese landen, zit in de hoogste categorie. Zweden staat aan de top, op plaats 4. Hierna volgen in de categorie ‘goed’, Litouwen, Marokko, Noorwegen UK en Finland. Luxemburg en België staan in de middenmoot op respectievelijk plaats 25 en 32.
Nieuw-Zeeland voert de groep ‘laag’ aan, direct gevolgd door Nederland die op plaats 34 staat. In dezelfde categorie kom je Polen en China, bekend van de enorme smog, op plaats 40 en 41 tegen. Rusland, de VS en Australië zitten in de allerlaagste categorie – heel laag – en staan op plaats 53, 56 en 57. Saudi-Arabië is op de 60ste plaats de hekkensluiter, na Iran. Toch investeert Nederland, als koploper in de groene economie, veel de transitie naar een koolstofarme maatschappij. Ook heeft het land samen met Japan en de VN, een Global Centre of Excellence on Climate Adaptation in Rotterdam en Groningen, opgericht. Dit kenniscentrum gaat landen, organisaties en bedrijven met kennis en advies ondersteunen op het gebied van klimaataanpassing. Hierdoor zullen ze beter met de gevolgen van klimaatverandering kunnen omgaan.
Toch was COP 23 in Bonn geen groot succes. Dat werd wat verdoezeld door een lijst van belangrijke beslissingen te presentaren. Maar de vaart zat er niet in. China nam niet met de EU de leiding.
Wel was deze COP de meest milieuvriendelijke en duurzame VN-conferentie tot nu toe. Men kreeg hiervoor zelfs een certificaat. Er was dan ook wel fors geïnvesteerd in bio-voedsel en het verzamelen van afval in speciale vuilnisbakken. Tegelijkertijd voerde oud-NASA-wetenschapper James Hansen, die als één van de eerste voor klimaatverandering waarschuwde, een actieve lobby voor kernenergie als een nieuwe stap in onze energievoorziening. Volgens hem lopen de klimaatactivisten met windmolentjes als ze denken dat de energietransitie hier zonder kan. Hij gelooft hen duidelijk niet. Een eenzame, opgewekte Belg, Hans Naome, van ‘Nuclear for Climate’ steunt zijn visie. Hoe dan ook, het hopen dat de energietransitie niet lang op zich laat wachten. Uit al die NDC’s blijkt immers ook zonneklaar dat met de daar gepresenteerde maatregelen onvoldoende zijn en leiden tot een opwarming van rond de 3oC.
Op naar de volgende COP, hoe verzin je het, in Katowice in Polen, zal worden gehouden. Dan zullen er in dit mekka van de kolenindustrie knopen moeten worden doorgehakt over het gebruik van fossiele brandstoffen. En de Polen die kregen in Bonn het ‘fossiel van de dag’ uitgereikt van milieugroepen. Dat is een dubieuze beloning voor de Poolse inspanning om de EU-subsidie voor steenkool te behouden. Ondertussen zal COP 23 voorzitter Frank Bainimarama samen met zijn Poolse college die COP 24 zal voorzitten, proberen de impasses te doorbreken door Vei lomani toe te passen. Dat is een in het Nederland wat moeilijk te omschrijven Fijiaans begrip. Het komt erop neer dat de besluitvorming niet op de gebruikelijke, westerse wijze door stemming gebeurt, maar door acclamatie. Hierbij vindt de bevestiging van een besluit of een keuze in een vergadering door algemene instemming plaats, in de vorm van gejuich, geroep of applaus. Over een jaar zullen toeters, automatische handenklappers en applausmeters vast wel zijn uitverkocht.
Websites
Wired Magazine: https://www.wired.com/2015/11/the-paris-talks-could-produce-300000-tons-of-co2-hope-theyre-worth-it/
Climate Performance Index 2018: https://germanwatch.org/en/download/20504.pdf
Crist, E. et. Al.: http://science.sciencemag.org/content/356/6335/260
Doughnut Economy: https://www.kateraworth.com/
