Hout is enorm divers én geliefd, helaas ook bij smokkelaars. Recent onderschepten inspecteurs van de dienst Leefmilieu tonnen Russisch hout dat illegaal ons land binnenkwam. Die ontdekking was best een primeur, want de identiteit en herkomst van een houtlading bewijzen is een hele uitdaging. Het geheime wapen van de inspecteurs? Een succesvolle samenwerking met forensische houtwetenschappers.
Zo belanden we in het onderzoeksinstituut van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. In hun gebouwen liggen ruim 82.000 houtstalen uit alle windstreken. De dienst Houtbiologie beheert deze houtcollectie. ENFORCE, het eerste Belgische centrum voor forensisch houtonderzoek, maakt er dagelijks gebruik van.
Dat ENFORCE hier begin 2023 het levenslicht zag, is geen toeval. België is een gekende hotspot voor houthandel, zowel legaal als illegaal. Bijna dertig procent van alle tropisch hout komt de Europese Unie binnen via de haven van Antwerpen. België heeft dus een grote verantwoordelijkheid. Illegale houthandel staat immers bovenaan de lijst van de meest winstgevende milieu-misdrijven. Onder illegale houthandel verstaan we het opgeven van een onvolledige of valse soortnaam en /of herkomst van het hout.
Het kronkelend pad van hout
Wanneer ik vertel over mijn werk, vragen mensen me dikwijls: ‘Moet de inhoud en herkomst van containers hout dan niet bekend zijn? Je ziet tegenwoordig toch ook in de supermarkt waar je boontjes vandaan komen?’ Het lijkt logisch, maar voor hout ligt het moeilijker. Tussen de kap van de boom en jouw aankoop van een spaanplaat bij de plaatselijke houtboer passeert hout door verschillende handen én landen. Productieprocessen zijn ingewikkeld, net als de samenstelling van veel houtproducten. Een label als FSC® of PEFC op je spaanplaat wijst op inspanningen rond verantwoord bosbeheer, maar vermeldt niet het land van herkomst.
De Europese Unie lanceerde in 2010 een overkoepelende wetgeving rond houtproducten, de EU Timber Regulation (EUTR). Wie hout op de Europese markt zet, moet volgens die wet een grondige risicoanalyse maken. Bij die analyse hoort informatie over herkomst en houtsoort.
Vanaf eind 2024 treedt de EU Deforestation Regulation (EUDR) in werking. Deze wetgeving gaat verder dan illegale houthandel en strijdt ook tegen ontbossing. Naast hout komen andere handelswaren als soja, koffie en cacao aan bod, omdat de teelt ervan verlies of degradatie van bossen kan veroorzaken. Meer schakels in de handelsketen moeten informatie verzamelen en opladen op een centraal softwareplatform. Met die berg aan informatie kunnen handhavers aankloppen bij ENFORCE voor controles.
Houtanatomie ontmoet chemie: het beste van twee werelden
Voor elk stuk hout gaan we bij ENFORCE eerst op zoek naar de houtsoort. Soms hebben onze klanten al een idee om welke houtsoort het gaat en zoeken ze bevestiging. Soms hebben ze geen voorkennis. Onze zoektocht steunt op houtanatomie. We bestuderen microscopische kenmerken van houtweefsels en -cellen op flinterdunne coupes – sneetjes hout van ongeveer 0.02 mm dik. Zulke coupes vereisen geduld, ervaring en concentratie: niet alle houtsoorten zijn even hard of taai en de messen zijn scherp. Je moet die coupes bovendien juist oriënteren om alle kenmerken te zien.
De beschrijving van ruim 160 houtanatomische kenmerken vormt al decennialang de basis voor houtidentificatie. We markeren elk kenmerk als aanwezig of afwezig. Zo bouwen we een soort streepjescode die we vergelijken met InsideWood, de referentiedatabank van beschreven houtsoorten.
Soms lijken houtsoorten anatomisch zo goed op elkaar dat we ze niet kunnen onderscheiden. Dat kunnen fraudeurs misbruiken. Stel je even twee gelijkaardige houtsoorten voor: A is beschermd, B niet. Een fraudeur vermeldt dan houtsoort B op zijn papieren, terwijl hij houtsoort A verhandelt.
Om dit type fraude te ontmaskeren, combineren we twee identificatiemethodes. ENFORCE installeerde recent een geavanceerde massaspectrometer. Dit vernuftig instrument maakt snel en nauwkeurig een chemische vingerafdruk van een houtschilfer. We kunnen er dus de chemische samenstelling mee achterhalen en die vergelijken met de profielen in een andere houtdatabank.
Dit betekent zeker niet het einde voor houtanatomie. De chemische methode is veelbelovend maar nog nieuw voor hout en in volle ontwikkeling. De chemische databank bevat minder informatie dan InsideWood. Houtanatomie blijft dus ons startpunt om een houtsoort te bepalen. Met analyses van houtstalen uit onze eigen collectie versterken we de chemische en anatomische databanken.
Back to the roots
Als we weten welke houtsoort we voor ons hebben, volgt soms de vraag naar de herkomst. Het embargo op Russisch hout zorgt zo momenteel voor twijfel rond houtproducten uit de omringende landen. Voor herkomstanalyses werkt ENFORCE niet alleen. Eerst bekijken we met internationale partners of we de herkomst wel kunnen achterhalen. Dat lukt alleen wanneer voldoende gegevens bestaan voor het verspreidingsgebied van de houtsoort.
Dan nemen we zelf een staal voor analyse van stabiele isotopen. Een ander lab meet de verhoudingen van verschillende stabiele isotopen als zuurstof en koolstof. Die verhouding geeft inzicht geeft in biologische processen en die hangen op hun beurt samen met de herkomst van het hout.
Data-experten van World Forest ID linken de isotopenverhoudingen via AI-modellen aan het herkomstgebied. World Forest ID verzamelt wereldwijd stalen van boomsoorten verbonden met ontbossing en bewaart de isotopenverhoudingen in de grootste niet-commerciële referentiedatabank ter wereld. Deze internationale groep experten is dus dé referentie voor herkomstonderzoek.
De kaarten met herkomstgebieden van World Forest ID zijn deel van het wetenschappelijke rapport dat wij naar onze klanten sturen. Winkels die hout verkopen kunnen zo nagaan of hun leveranciers betrouwbare informatie meegeven. En overheden kunnen belastende dossiers openen, gewapend met wetenschappelijk bewijs.
Lessen na 1 jaar ENFORCE
Een veelgebruikte quote in ons veld is er eentje van Abraham Lincoln: ‘Law without enforcement is just advice.’ De uitdagingen voor houtforensische labo’s zijn enorm. Het aanbod van houtproducten is groot en divers en nieuwe conflicten veroorzaken snelle verschuivingen in de houthandel. Vooral de uitbreiding van databanken kost tijd en geld. Samenwerken en combineren zijn de twee sleutelwoorden. Verdere successen in de strijd tegen illegale houtsmokkelaars boeken we alleen wanneer we onderzoeksmethodes combineren én met een duidelijke dialoog tussen wetenschappers, beleidsmakers, de houtindustrie, ngo’s en wetshandhavers.
Meer weten?
Mortier, T., Truszkowski, J., Norman, M. et al. A framework for tracing timber following the Ukraine invasion. Nature Plants (2024) https://doi.org/10.1038/s41477-024-01648-5
