Machtsstrijd tussen dieren is verrassend complex

Macht bij niet-menselijke dieren speelde zich vroeger op een eenvoudige manier af. Grotere, sterkere dieren versloegen kleinere, zwakkere dieren. De overwonnenen slopen weg en de overwinnaar eiste de prijs op. Of dat dachten we toch. Er zijn genoeg voorbeelden van dit soort brutale gevechten te vinden in de natuur. Maar we weten nu dat de zoektocht naar macht in het dierenrijk zo veel subtieler, interessanter en - durf ik te zeggen - mooier is dan we eerder dachten.

Het streven naar macht - wat ik hier definieer als het vermogen om het gedrag van anderen te sturen, te controleren of te beïnvloeden en/of het vermogen om de toegang tot middelen te controleren - beïnvloedt bijna elk aspect van het leven van in groepen levende dieren. Winnaars in de strijd om macht krijgen meer voedsel, of meer partners, of betere en veiligere leefomstandigheden, of een combinatie ervan.

De strategische aspecten van macht bij dieren zijn verbijsterend. Wij biologen dachten vroeger dat dieren eenvoudige robots waren die reageerden op vaste algoritmen die uitsluitend door hun genen werden bepaald. Tijdens het broedseizoen worden mannelijke stekelbaarsjes intensief territoriaal en krijgen ze een felrode kleur op hun onderzijde, die vrouwtjes aantrekt. Nederlands bioloog Niko Tinbergen, die een Nobelprijs kreeg voor het oprichten van het vakgebied van het dierengedrag, ontdekte dat als je een territoriumhoudende stekelbaars om het even wat laat zien dat rood is, hij aanvalt: ‘Zelfs een rood postbusje dat op 100 meter afstand onze ramen passeert’, schreef Tinbergen, ‘kon de mannetjes de glazen wand van het aquarium in die richting doen aanvallen.’

Maar na verloop van tijd, aangespoord door een paper van evolutiebiologen John Maynard Smith en George Price die de speltheorie gebruikten om niet-menselijk gedrag te analyseren, realiseerden ethologen zich dat hoe een dier zich gedraagt sterk wordt beïnvloed door wat zijn tegenstander doet. Dieren beoordelen vermeende tegenstanders, bespioneren anderen, passen hun gedrag aan als ze in de gaten worden gehouden, vormen allianties om rivalen te onderwerpen, en nog veel meer. Onderzoek naar de dynamiek van macht toont aan hoe complex hun strategieën kunnen zijn.

Gedurende drie weken in maart 1990 verzamelden twee ethologen van de Universiteit van Hamburg, Dierk Franck en Alexander Ribowski, aan de oevers van verschillende kreken en stromen in Veracruz, Mexico, gegevens over agressie in een groep van bijna honderd vissen die bekend staan als zwaarddragers. Op basis van de aanvallen en terugtrekkingen die ze waarnamen, ontdekten Franck en Ribowski dat deze vissen dominantie-hiërarchieën vormen, maar wetenschappers waren niet zeker hoe ze dat deden.

Een paar jaar later, toen Ryan Earley in mijn lab kwam werken als doctoraatsstudent, wilde hij nog dieper graven in de aard van de macht van zwaarddragers. Na honderden uren mannetjes observeren in het lab, was hij er zeker van dat zwaarddragers aan verkenning deden of wat in de literatuur over dierengedrag afluisteren wordt genoemd. Afluisteraars gebruiken informatie die ze verzamelen door naar andere gevechten te kijken en veranderen hun inschatting van de vechtcapaciteiten van degenen die ze hebben bekeken.

In een ingenieus experiment met eenrichtingsspiegels ontdekte Earley dat zwaarddragers vermijden contact te hebben met de winnaar van een wedstrijd die ze hebben bekeken. Als het gaat om de interactie met mannetjes die ze hebben zien verliezen, dan volgen de vissen een intrigerende regel: als een verliezer relatief weinig weerstand biedt, ga je achter hem aan; maar als hij een goed gevecht levert voordat hij uiteindelijk capituleert, blijf dan uit zijn buurt. Het verzamelen van intelligentie door de zwaarddragers en de manier waarop zij die informatie gebruiken, toont mooi aan dat natuurlijke selectie subtiele en complexe strategieën boetseert die worden gebruikt tijdens machtsstrijd, zelfs bij een dier waarvan de hersenen comfortabel op de kop van een speld zouden kunnen zitten.

Andere dieren veranderen hun gedrag strategisch, afhankelijk van wie naar hen kijkt, en proberen zo het machtsevenwicht in hun richting te verschuiven. Een intrigerend voorbeeld van deze strategie komt van de raven die Thomas Bugnyar, Georgine Szipl en hun collega's hebben bestudeerd in het Konrad Lorenz Field Station in de buurt van het dorp Grünau in de Oostenrijkse Alpen.

Vanuit het oogpunt van de raven is een menselijk publiek voor machtsstrijd niet de moeite waard, maar een publiek dat bestaat uit andere raven is dat zeker wel. Slachtoffers van agressie laten vaak defensieve kreten horen, die raven uit het publiek aansporen om hen te hulp te schieten. Maar Bugyner en Szipl voelden dat er ook een extra laag van complexiteit aan het werk was. Ze filmden slachtoffers die een defensieve roep uitstootten, en noteerden bij het bekijken van de opnamen niet alleen de duur en het aantal roepjes, maar ook de identiteit van andere raven binnen 25 meter van het slachtoffer. Het blijkt dat raven aan de verkeerde kant van een gevecht hun verdedigingsroepen aanpassen afhankelijk van wie er kijkt en luistert. Slachtoffers riepen het vaakst wanneer er potentiële bondgenoten in het publiek waren - familieleden of langetermijnpartners (vrienden). Nog opmerkelijker was dat slachtoffers minder vaak gingen roepen als er potentiële bondgenoten van hun tegenstander in het publiek zaten: het heeft geen zin nog meer aandacht te vestigen op een ongelukkige situatie als dat de zaak nog erger kan maken.

Bij de dwergmangoesten in het Queen Elizabeth National Park in Oeganda, vindt de meest intense machtsstrijd plaats tussen groepen. Michael Cant en zijn collega's wilden weten waarom, en ontdekten dat het allemaal begint doordat genetische verwantschap in mangoestengroepen zich over generaties opbouwt. Deze regeling kan leiden tot inteelt, maar vrouwelijke dwergmangoesten hebben een eenvoudige maar slimme manier gevonden om dit probleem te omzeilen: op zoek gaan naar partners in naburige groepen. Als een vrouwtje vertrekt op zoek naar een partner, volgen mannetjes uit haar groep haar, wat vaak leidt tot een totale strijd tussen de mannetjes uit de twee groepen. Dit zijn geen prettige zaken; er vallen vaak veel slachtoffers, ook doden, onder de mannetjes. Maar het vrouwtje dat op zoek is naar een partner zal er vaak een vinden terwijl de mannetjes van haar groep op een andere manier bezig zijn.

Spiedende zwaarddragers, sluwe raven en intrigerende mangoesten zijn slechts drie voorbeelden van de middelen waarmee dieren hun machtsspel spelen. Machtsstrijd vindt plaats op het land, onder de grond, in de lucht, in het water en op elk continent. Het is in detail bestudeerd bij honderden soorten, waaronder hyena's, kariboes, chimpansees, bonobo's, dolfijnen, herten, paarden, veldmuizen, raven, veldleeuweriken, witkopbijeneters, koperkopslangen, wespen, mieren en zeekatten. Hoe meer we te weten komen, hoe meer we ontdekken op welke ontelbare manieren dieren hun onophoudelijke machtsstreven voortzetten.