In mijn vorige reportage over mijn job als ecoloog nam ik je mee naar de arctische toendra in Noorwegen. Het onderzoek waar ik je nu meer over ga vertellen, vond 10 000 km naar het zuiden plaats, in een savanne in Kenia. Ik heb verschillende onderzoeksprojecten lopen in samenwerking met een onderzoekscentrum in Kenia (Mpala Research Centre) en Amerikaanse en Keniaanse collega’s. Als ecoloog die de boeiende wisselwerking tussen grote herbivoren (planteneters), planten en de bodem bestudeert, is de Afrikaanse savanne natuurlijk een walhalla om onderzoek te mogen doen. Dit is één van de weinige ecosystemen op aarde waar er nog een grote diversiteit aan wilde dieren rondloopt.
Foto 1: In de meeste Afrikaanse savannes moeten wilde herbivoren zoals olifanten hun leefgebied delen met vee zoals koeien. Het Kenya Long-term Exclosure Experiment (KLEE) onderzoekt wat de effecten van verschillende combinaties van vee en wild zijn op de savanne-vegetatie en -bodem. Men hoopt te bewijzen dat het mogelijk is om savannes duurzaam te beheren voor zowel natuurbehoud als veeteelt. © Dino J. Martins.
Meer dan de helft van het wild in Kenia leeft buiten beschermde gebieden, waardoor conflicten kunnen ontstaan tussen de behoeften van het wild en de behoeften van mensen. Wilde dieren worden steeds meer verdrongen door vee, zoals koeien. Een prangend ecologisch vraagstuk is of savannes duurzaam beheerd kunnen worden voor zowel het behoud van de natuurlijke biodiversiteit als de veeteelt. Om deze vraag te beantwoorden, is het beroemde ‘Kenya Long-term Exclosure Experiment’ (ofwel KLEE) opgezet in 1995. In dit experiment onderzoekt men de effecten van verschillende combinaties van vee en wild op processen in de vegetatie en de bodem. Koeien en wilde herbivoren, zoals olifanten of giraffen, worden hiervoor in verschillende experimentele proefvelden binnen- of buitengesloten.
Foto 2: Het KLEE bestaat uit verschillende experimentele proefvelden van 200m x 200m waar herbivoren worden binnen- of buitengesloten. Hier zie je twee van de experimentele proefvelden met links een omheind proefveld waar alleen koeien in mogen en rechts een proefveld waar alleen wilde herbivoren toegang tot hebben. Hier zorgen de herders er actief voor dat hun koeien daar niet grazen. © Judith Sitters
Foto 3: Eén van de hekken van het KLEE sluit hier een zebra buiten van een experimenteel proefveld. © Truman P. Young.
Foto 4: Een kudde koeien in één van de experimentele proefvelden van het KLEE. De koeien worden door de herders op bepaalde dagen in het jaar naar binnen geleid waar ze een aantal uren grazen. © Duncan Kimuyu.
Voor mij persoonlijk was het geweldig om terug te keren naar Kenia omdat ik daar deels ben opgegroeid. De Afrikaanse savanne is mijn favoriete ecosysteem en het onderzoekscentrum Mpala, waar het KLEE staat, is een geweldige hub voor savanne-ecologie. Het ligt midden in een Keniaanse savanne en dit biedt onderzoekers een ‘levend laboratorium’ waar ze gecontroleerde experimenten op een landschapsniveau kunnen uitvoeren. Tijdens mijn FWO-postdoctoraat heb ik twee keer Mpala bezocht en daar een geweldige tijd gehad. Er zijn andere onderzoekers werkzaam en vaak volgen studenten er excursies. In de avond dronken we vaak een biertje aan een kampvuur onder een heldere sterrenhemel. Wonend in de Keniaanse bush kom je ook regelmatig in contact met de dieren daar: van de huis-klipdassies die een helse herrie konden maken ’s nachts, tot de olifanten die graag een potje mee wilden voetballen. Oh, en de luipaard die blijkbaar vaak genoeg je hardlooprondje passeerde …
Foto 5: Hier neemt mijn veldassistent Buas bodemstalen in één van de experimentele proefvelden. © Judith Sitters
Foto 6: Close encounter. Terwijl Buas en ik in één van de experimentele proefvelden stalen aan het nemen zijn, probeert een nieuwsgierige olifant erachter te komen of het gras aan onze zijde groener is. Gelukkig staan de hekken onder stroom! © Judith Sitters
Foto 7: De savanne rondom het onderzoekscentrum Mpala is prachtig en onderweg naar het KLEE kom je vaak kuddes wilde dieren tegen, zoals deze zebra’s. Heb je door dat hier twee verschillende soorten zebra’s staan? Kijk eens goed naar het strepenpatroon van de zebra’s links, vergeleken met de zebra die rechts staat. Links zie je steppezebra’s, ook wel gewone zebra’s genoemd, terwijl er rechts een Grévyzebra staat, wat een bedreigde soort is. Grévyzebra’s zijn groter dan de gewone zebra’s, hebben dunnere strepen, een witte buik, grote ronde oren en een bruine snoet. © Judith Sitters
Voor mijn onderzoek in het KLEE ging ik na wat de impact van koeien en wilde herbivoren was op de opslag van koolstof, stikstof en fosfor in de bodem en vegetatie. Dit zijn belangrijke elementen in het optimaal functioneren van ecosystemen. De opslag van koolstof bijvoorbeeld is belangrijk om klimaatverandering te bufferen, terwijl stikstof veelal de kwaliteit van planten als voer voor herbivoren bepaalt. Ik verzamelde bodem- en vegetatiestalen en analyseerde ze op koolstof-, stikstof- en fosforconcentraties. Het verzamelen van die stalen deed ik samen met mijn veldassistent Buas en dat ging niet zonder leuke en minder leuke ervaringen … Zo mochten we, rijdend in onze oude Landrover, genieten van de ongeëvenaarde pracht van de savanne, en stopten we onderweg voor een kudde olifanten die de weg overstak. We zagen ook een grote diversiteit aan dieren: van een drinkende giraffe in de meest onnatuurlijke houding tot de langzame mars van ’s werelds kleinste schildpad. Minder leuk: ik ben verschillende keren lichtjes geëlektrocuteerd door de KLEE-hekken die onder stroom staan. Je kan je waarschijnlijk voorstellen wat een schok je krijgt van een hek dat een olifant moet tegenhouden … Ook schijnen olifanten lenige wezens te zijn, en heb ik er eentje al limbo-dansend onder een hek zien gaan dat verondersteld was om hem tegen te houden. We moesten hem toen weer uit de experimentele plot verdrijven, wat een grote opgave bleek te zijn (opeens was hij zo stijf as een hark!).
Foto 8: Ook kom je prachtige kleine wezentjes tegen als je dagen in het veld doorbrengt. Kijk nou naar deze minischildpad! © Judith Sitters
Foto 9: Op het terrein van het onderzoekscentrum Mpala hebben de wilde dieren ook de overhand. Hier zie je een van de huis-klipdassen die kennis maakt met wat parelhoenderen. © Judith Sitters
De resultaten van mijn onderzoek laten zien dat op de plaatsen waar koeien grazen de bodem armer wordt (dus minder koolstof, stikstof en fosfor bevat) omdat de koeien de grond waar ze grazen niet genoeg herbemesten. Zij ‘droppen’ namelijk hun mest vooral ’s nachts wanneer ze in een omheining worden gehouden, die hen beschermt tegen leeuwen.
Maar wanneer er tegelijkertijd olifanten aanwezig zijn, doet deze verarming van de bodem zich niet voor, de bodem wordt zelfs verrijkt. Olifanten halen bomen neer in de savanne waardoor voedingsstoffen versneld terugkeren in de bodem. Maar belangrijker is dat olifanten met koeien concurreren om hetzelfde voedsel, waardoor koeien minder grazen.
Dit betekent ook dat koeien minder mest exporteren van de plaats waar ze grazen. De olifanten zorgen er ook voor dat andere wilde herbivoren minder competitie van de koeien ondervinden, meer grazen en dus ook meer mest achterlaten. De combinatie van wild en vee kan dus een vorm van duurzaam beheer zijn voor de Afrikaanse savanne, mits de grootste soorten zoals olifanten beschermd worden.
Foto 10: Olifanten kunnen de verarming van de bodem door vee tegengaan, hun aanwezigheid verrijkt zelfs de bodem. Ze doen dit door verschillende mechanismen die ik hier heb uitgebeeld. © Judith Sitters
Het onderzoek is onlangs gepubliceerd in het toptijdschrift Nature Sustainability. Het is vervolgens uitgelicht in het nieuwskader van hetzelfde tijdschrift en in Science Magazine.
