Dat SARS-CoV-2 via een ander dier vanuit vleermuizen in de mens is beland, is volgens een rapport in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie de meeste plausibele piste. Maar hoe dat precies is gegaan, blijft onduidelijk.
Beeld: medewerkers schermen de gesloten Huanan markt af waar wetenschappers onderzoek doen naar de oorsprong van het nieuwe coronavirus.
In januari reisde een internationaal team wetenschappers op aansturen van de WHO naar China om er samen met Chinese collega’s onderzoek te doen naar de oorsprong van de covid-19-pandemie. Het rapport over die missie laat zoals verwacht veel vragen onbeantwoord, en zet vooral de krijtlijnen voor verder onderzoek uit. Dat het nieuwe coronavirus via een tussengastheer in de mens is beland, is volgens de wetenschappers het meest waarschijnlijke scenario. Besmetting via voedsel beschouwen ze als ‘mogelijk’, een accidentele ontsnapping uit een lab als ‘extreem onwaarschijnlijk.’
Van in het begin van de pandemie waren alle ogen gericht op de Huanan markt, waar diverse diersoorten worden verhandeld. Een deel van de eerste covid-19-patiënten in december 2019 had een link met de markt, maar andere helemaal niet. Mogelijk vond het virus op zo’n drukke plek gewoon de ideale omstandigheden om zich te verspreiden.
De wetenschappers gingen op zoek naar mogelijke eerdere gevallen van covid-19 door te kijken naar trends in het voorkomen van longaandoeningen, en opgeslagen bloedstalen van voor de eerste bekende gevallen op sporen van infectie te controleren. Dat leverde niets op. Dat er in de genomen van de virussen bij die eerste patiënten al wat variatie zit, doet de onderzoekers vermoeden dat het virus mogelijk al iets langer ongemerkt circuleerde, mogelijk al in de loop van november, en volgens sommige schattingen zelfs al sinds eind september.
Onderzoek vond op diverse plaatsen op de markt het SARS-CoV-2-virus op oppervlakken terug. Dat kan volgens het rapport zowel wijzen op introductie van het virus via besmette mensen als via dieren of producten. Alle tests bij op de markt verhandelde dieren, bleken negatief, net als de tests op kwekerijen die de markt bevoorraadden. Over de precieze rol van de markt zijn bijgevolg nog geen harde conclusies mogelijk, besluiten de onderzoekers.
Onbekende tussengastheer
Het vorige SARS-virus kwam uit vleermuizen en maakte de sprong naar de mens na een tussenstop in civetkatten. Ook van SARS-CoV-2 is bekend dat de nauwst bekende verwant in vleermuizen voorkomt. Eerdere studies vonden al antilichamen tegen andere coronavirussen uit vleermuizen in het bloed van mensen die in nauw contact met de dieren leven.
‘Het is tekenend dat het team de hypothese dat het virus met bevroren vlees is meegelift moet accepteren’ coronavirusexpert Peter Rottier (Universiteit Utrecht)
In vergelijking met zijn nauwste verwanten in vleermuizen en schubdieren, is SARS-CoV-2 echter beter in staat om te binden op de menselijke ACE2-receptor, een eiwit op onze cellen. De evolutionaire afstand tussen SARS-CoV-2 en zijn nauwst bekende verwant is bovendien vrij groot, wat op een ‘missing link’ wijst. Omdat contact tussen mensen en vleermuizen of schubdieren niet zo heel vaak voorkomt, en omdat SARS-CoV-2 in staat blijkt een rist andere dieren te infecteren – denk aan de uitbraken in nertsenfokkerijen – acht het team een scenario met tussengastheer het meest waarschijnlijk. Die tussengastheer blijft vooralsnog echter onbekend.
De wetenschappers adviseren onder meer om de handel in vatbare diersoorten verder in kaart te brengen, en meer onderzoek te doen bij diersoorten die als natuurlijke coronavirusreservoirs bekendstaan.
Lablek 'extreem onwaarschijnlijk'
Het is aangetoond dat SARS-CoV-2 kan overleven in gekoeld en bevroren voedsel. Er is echter weinig bewijs dat dit tot een uitbraak van het virus bij de mens kan hebben geleid. Dat deze hypothese überhaupt op tafel kwam, werd door critici eerder al als een PR-overwinning voor China afgedaan, omdat ze de zoektocht naar de bron van de pandemie naar andere oorden zou verschuiven. Ingevoerd voedsel kan immers overal vandaan komen. ‘Het is tekenend dat het team de hypothese dat het virus met bevroren vlees is meegelift moet accepteren’, zegt Peter Rottier, coronavirusexpert en emeritus-hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. ‘Dit is wel heel erg hypothetisch. Deze missie ademt politieke compromissen.’
Dat het virus uit een lab zou zijn ontsnapt is volgens het rapport ‘extreem onwaarschijnlijk’. In Wuhan bevinden zich verschillende onderzoeksinstituten die virologisch onderzoek doen. Eén daarvan is het Wuhan Institute of Virology (WIV), bekend om zijn onderzoek naar coronavirussen. Volgens sommige experts is het niet uitgesloten dat een onderzoeker geïnfecteerd zou raken tijdens staalname bij vleermuizen. Een andere piste luidt dat SARS-CoV-2 het gevolg zou kunnen zijn van zogenoemd ‘gain of function’ onderzoek en per ongeluk een labmedewerker infecteerde. Bij dat soort experimenten onderzoeken wetenschappers hoe virussen zich kunnen aanpassen aan nieuwe gastheren door ze nieuwe eigenschappen te geven. Doel is in te kunnen schatten welke virussen een potentieel gevaar vormen.
Bij een bezoek aan het WIV verzekerde directeur Yuan Zhiming het team dat er geen incidenten hebben plaatsgevonden, zo leren de bijlages bij het rapport. Bijgehouden bloedstalen van de onderzoekers bevatten volgens de WIV-baas geen antilichamen tegen SARS-CoV-2. Het instituut zou ook niet over nauw verwante virussen hebben beschikt die na manipulatie tot SARS-CoV-2 zouden kunnen hebben geleid.
'Klaarheid scheppen over de labhypothese zou een formele audit vereisen' evolutionair bioloog Tom Wenseleers (KU Leuven)
Eerder vroegen wetenschappers al om een nieuw en onafhankelijk onderzoek naar de labhypothese, met toegang tot de viruscollecties en gedetailleerde verslagen van de activiteiten aan het WIV. ‘Enkel afgaan op informatie van de mensen die alles te verliezen hebben wanneer ze bewijs onthullen, komt nog niet in de buurt van een degelijk onderzoek’, liet de Amerikaanse microbioloog David Relman eerder al optekenen in The Washington Post. De WHO-missie had voor zo’n audit echter geen mandaat. 'De labhypothese lijkt mij toch waarschijnlijker dan het bevroren voedsel scenario', zegt evolutionair bioloog en biostatisticus Tom Wenseleers (KU Leuven), die de discussie over de oorsprong van het virus op de voet volgt. 'Daar klaarheid over scheppen zou een formele audit vereisen, al is het zo lang na datum onwaarschijnlijk dat zoiets nog veel zou opleveren. Dit had in januari vorig jaar moeten gebeuren.' Wenseleers acht een scenario waarin iemand op het Chinese platteland geinfecteerd raakte met een voorloper van het coronavirus vanuit een dier, en het vervolgens introduceerde in Wuhan, het meest waarschijnlijk. 'Maar ik vind dat we met de huidige kennis en beschikbare informatie alle zinnige hypothesen nog moeten openlaten.'
Opvallend: WHO Directeur Generaal Tedros Adhanom Ghebreyesus benadrukte bij de voorstelling van het rapport dat ‘alle hypotheses op tafel blijven’ en vermeldde de moeilijkheden die het team had ondervonden om toegang te krijgen tot ruwe data. Over de labhypothese zei Ghebreyesus dat ‘het onderzoek niet grondig genoeg was’. ‘Hoewel het team besluit dat de labhypothese het minst waarschijnlijk is, vraagt dit verder onderzoek, met mogelijk extra missies met gespecialiseerde experts.’
