Op 7 maart gaan 1250 passagiers aan boord van het luxueuze cruiseschip Zaandam, een van de parels van de Holland-Amerika Lijn (HAL). Vanuit de haven van Buenos Aires in Argentinië beginnen ze aan een droomreis om de punt van Zuid-Amerika. Twee weken later zouden ze in de Chileense havenstad San Antonio van boord gaan. De coronacrisis was toen al een paar maanden in volle gang. Op dezelfde dag nam Italië de toen nog buitengewone stap om grote delen van het noorden van het land in een lockdown te plaatsen. 

Het merendeel van de passagiers komt uit Australië, Canada en Engeland. Samen met 586 bemanningsleden beginnen ze aan hun mooie reis. De reis van de Zaandam die, volgens de HAL-website ‘ontworpen is om minder gasten te vervoeren en meer ruimte te bieden’, vordert gestaag. Ondertussen verspreidt het coronavirus zich razendsnel over de wereld.

Op 17 maart gaat België min of meer op slot. Een lockdown die zich kenmerkt door een bijzonder transparante en geloofwaardige berichtgeving, gekoppeld aan een absoluut vertrouwen van de politici in de wetenschap. Tot mijn verbazing hoor ik politici beweren dat het ‘alle hens aan dek’ is als ‘het huis in brand staat’. De mensen van de zorgsector worden al snel onze nieuwe helden. Nederland en Engeland kiezen echter voor een andere aanpak, die ik zeer verontrustend en onverantwoordelijk vind. En in de VS worden vreemde spelletjes gespeeld.

Het schip mag op 21 maart de haven van San Antonio niet in. Er zijn te veel zieken aan boord. Covid-19 heeft ook hier toegeslagen. Daarom besluiten de Brits-Amerikaanse eigenaren van de HAL het schip te laten doorvaren naar Ford Lauderdale in Florida. Om dat te kunnen doen moet de Zaandam het Panamakanaal passeren. Dat wordt in het door het virus geteisterde land in eerste instantie geweigerd. Uiteindelijk mag het dan toch weer wel. Maar hoe welkom men in Florida zal zijn, dat is nog maar de vraag.

Het zorgeloze leven aan boord is veranderd. Noodgedwongen besluit de Nederlandse kapitein Jan Smit dat de zieken in hun hutten moesten blijven. Het eten wordt voor de deur van de hut gezet. Drie gangen, waarvan één warm. Maar de voorraden raken op. De warme maaltijd verdwijnt. Er wordt gerantsoeneerd. Social distancing wordt ingevoerd. Vier passagiers sterven, van wie er twee het virus hadden. Mensen worden bang. Ze willen naar huis en vragen om hulp bij familie en vrienden. Ondertussen zijn er weer twee besmettingen gerapporteerd.

De HAL stuurt het schip De Rotterdam, dat toevallig in de buurt is, met nieuwe voorraden en medisch materiaal. De gezonde passagiers worden naar het schip overgebracht. Langzamerhand verandert de Zaandam in een door het coronavirus geïnfecteerde microkosmos, een varend en afgesloten dorp. Het schip glijdt automatisch in een lockdown. Het is niet de eerste keer dat we dergelijke verhalen horen. Cruiseschepen worden in toenemende mate in de havens geweigerd. 

Coronapandemie legt de wereld lam

Op dit moment zitten er volgens het Britse dagblad The Guardian zo’n 10.000 passagiers vast op diverse cruiseschepen. Het is op zijn zachtst gezegd merkwaardig dat deze snelgroeiende tak binnen de toeristenindustrie haar activiteiten gewoon bleef uitvoeren. Er werden zelfs kortingen gegeven en soms verkeerde argumenten gebruikt om te blijven varen. Het idee dat het virus wellicht niet tegen hogere temperaturen zou kunnen, werd bijvoorbeeld gebruikt als argument voor cruises in het Caraïbisch gebied. Op 15 maart besluit men dan eindelijk de activiteiten voor een maand stop te zetten.

Het is verbazingwekkend hoe snel zich de huidige situatie ontwikkelde. We kennen allemaal de ontwikkelingen in de Chinese stad Wuhan, die maandenlang in een lockdown ging. Er wordt op grote schaal gebruikgemaakt van nieuwe technologieën zoals gezichtsherkenning en het volgen van mensen met behulp van hun smartphone. De overheid ziet wat je doet en straft onmiddellijk als je de regels overtreedt. Signalen van een huiveringwekkende toekomst, die nu ook bij ons op de loer kan liggen. Pas nu begint men in China uiterst voorzichtig aan het afbouwen van de strikte veiligheidsmaatregelen. Satellietwaarnemingen laten zien dat de luchtvervuiling weer toeneemt.

Ondertussen heeft de pandemie zich met sneltreinvaart over de wereld verspreid. In Europa ontstonden de eerste haarden, net zoals ten tijde van de beruchte pest in de 14^de eeuw, in Noord-Italië. Maar dat leidt er niet toe dat vakantiegangers besluiten thuis te blijven. Vanuit Italië rolt de pandemie binnen een paar weken als een stoomwals over het West-Europese continent. De volgorde van de lockdowns illustreren dit klip en klaar. De grote uitzondering is Nederland, dat uiteindelijk na veel onrust onder de bevolking, in een ‘intelligente lockdown’ gaat.

Italië en Spanje zijn trieste koplopers in deze pandemie. Ook zijn ze de slachtoffers van het schrijnende gebrek aan Europese solidariteit. Met de Nederlandse minister-president Mark Rutte aan kop lijkt het wel weer ieder voor zich. Dat is jammer, want met het oog op de klimaatnoodtoestand is internationale samenwerking en solidariteit een voorwaarde.

Regeringen nemen drastische maatregelen die gewoonlijk goed worden opgevolgd door de bevolking. In België‘blijven we in ons kot’. Er worden ondertussen miljarden euro’s en dollars vrijgemaakt voor steunmaatregelingen. Geld is ineens geen probleem meer. Iedereen maakt zich, terecht, zorgen om de economie. Maar voor welke?

Verbazingwekkend is dat niemand eraan denkt om deze crisis te gebruiken voor de zo noodzakelijke transitie naar een duurzamere maatschappij. Ook hoor je de stemmen niet of nauwelijks die erop wijzen dat wij daarom naar een andere manier van leven toe moeten. De wetenschappelijke voorbeelden van de milieueffecten van de coronacrisis zijn dan weer meer dan duidelijk. 

De strenge maatregelingen leiden overal tot minder luchtvervuiling. Ook lossen we het fileprobleem geruisloos op. Thuiswerken is ineens wel op grote schaal mogelijk, evenals online lesgeven. Satellietwaarnemingen laten de gevolgen hiervan treffend zien. Er wordt dan ook wel beweerd dat de coronacrisis, evenals de bankencrisis en andere crisissen, goed zijn voor het klimaatprobleem. Niets is minder waar. Wel geven ze een signaal dat het ook anders kan en moet. Maar nooit heeft het bijgedragen aan de duurzaamheidstransitie.

Op alle werelddelen, waar nu samen bijna 7,8 miljard mensen wonen, slaat de coronacrisis toe. Sommige landen hebben de middelen om zich hier doorheen te slaan. Vele hebben dat niet. In al het mediageweld hoor je nauwelijks de stem van hen die hulp vragen voor daklozen en vluchtelingen of voor arme ontwikkelingslanden, zoals het door oorlog en honger geteisterde Burkina Faso. Daar was het eerste slachtoffer Rose-Marie Compaoré, de vrouw van de eerste vicepremier. In dit onder de Islamitische terreur zuchtend land zijn er 700.000 vluchtelingen die in dichtbevolkte kampen leven. Zonder internationale solidariteit is het virus voor hen, evenals voor de mensen in vele andere vluchtelingenkampen, een regelrechte ramp.

Vertrouwenskwestie

Wat de coronacrisis betreft is dat zeker het geval. In de afgelopen maanden wordt door politici dat vertrouwen in de wetenschap en het opvolgen van hun adviezen, voortdurend genoemd. Dat is een goede zaak. En ook is het meer dan terecht dat men hun besluiten op deze adviezen stoelt. De openheid van de Belgische overheid vind ik als Nederlander, opvallend en geruststellend. Dat zie ik niet in de Nederlandse journaals, waar ik altijd naar kijk om te weten hoe het met mijn pensioen gaat. Wat dat betreft verdient onze regering een pluim. Die kregen ze dan ook op 25 maart in een lovend artikel in de Financial Times.

Tot nu toe is er één continent waarop nog geen slachtoffers zijn gevallen. Dat is Antarctica. Het continent van en voor de wetenschap. Deze zomer waren daar weer duizenden onderzoekers aan het werk. Ver weg van familie en vrienden volgen ze de coronacrisis op de voet. De reacties zijn verschillend. Velen willen naar huis, maar anderen blijven er liever overwinteren tot alles voorbij is. Dat betekent dan weer tot er een medicijn is gevonden.

Zo zorgt het onderzoek van de instabiele Pine Island- en de naburige Thwaitesgletsjer voor verrassingen. Binnen het International Thwaites Glacier Collaboration wordt er vanaf 2018, zowel op de zee als op het land onderzoek over het gedrag van de laatste gletsjer uitgevoerd. Deze West-Antarctische gletsjer die ook wel de Doomsday gletsjer wordt genoemd, is met een oppervlakte van 192.000 km² even groot als Engeland. Het probleem is dat in de afgelopen dertig jaar de hoeveelheid ijs die via deze en naburige gletsjers in zee stroomt, bijna is verdubbeld. En dat is dan weer een duidelijk signaal van de ernst van de door ons veroorzaakte opwarming van het klimaat.

Satellietwaarnemingen laten zien dat de gletsjers in dit gebied dunner worden en sneller naar zee stromen. Ook vindt er aan de onderkant van het ijs, afsmelting door warm water, plaats. Dit alles zorgt voor een versnelde afvoer van landijs naar de Pine Island Baai van de Amundsenzee. Deze zee is naar de beroemde Noorse ontdekkingsreiziger Roald Amundsen genoemd. Als de Thwaitesgletsjer zou instorten dan leidt dit tot een zeespiegelstijging van 65cm. Op dit moment draagt de afvoer van de gletsjer voor 4% bij aan de jaarlijkse mondiale zeespiegelstijging.

In de afgelopen twee maanden hebben onderzoekers ook een gat van 600m diep en 35cm breedte geboord boven de zogenaamde ‘grounding line’. Dat is de plek waar de gletsjer loskomt van de bodem. Het is bekend dat deze lijn zich langzaam maar zeker verder terugtrekt, waardoor de gletsjer onstabiel wordt. Hoe dat precies gaat weet men niet. Daarom is er ook onder zoek gedaan met de onderwaterdrone Icefin. Deze robot kan in detail de processen bestuderen die bij de ‘grounding line’ gebeuren. En zo krijg je belangrijke informatie voor de modellen die de toekomst van de gletsjer zullen voorspellen.

In dezelfde tijd brak er ook weer een enorme ijsplaat af van de Pine Island gletsjer, die de buurman van de Thwaitesgletsjer is. Als het ijs van beide gletsjers afsmelt stijgt de zeespiegel met maar liefst 1,2 meter! De ijsplaat heeft een oppervlakte van 310km²; tweemaal het oppervlak van Gent. De plaat viel al snel uiteen in een groot aantal ijsbergen, die langzaam afsmelten en zo de zeespiegel weer wat verhogen. De hoofdoorzaak van het afsmelten is het warme oppervlaktewater dat de baaien van de Amundsenzee binnendringt. Deze instroom is dan weer afhankelijk van de wind die het warme water van grotere diepte aan het oppervlak brengt.

Aan de andere kant van de wereld vertrok het bekende, Duitse, onderzoekschip Polarstern in september uit Tromsø om zich te laten invriezen in het Arctische zeeijs. Hetzelfde deed de beroemde Noorse poolonderzoeker en diplomaat Fridtjof Nansen, zo’n 130 jaar geleden. De Polarstern is het paradepaardje van het Duitse poolonderzoek. Dit is het laatste internationale project dat het uitvoert. Het Multidisciplinary drifting Observatory for the Study of Arctic Climate (MOSAiC) de grootste Arctische expeditie ooit, is een samenwerking van twintig landen en kost € 140 miljoen. Het Arctisch gebied is een andere hotspot van de klimaatverandering. Het MOSAiC-onderzoek moet leiden tot een betere voorspelling van de gevolgen van de klimaatverandering in dit cruciale gebied. De voortgang van dit unieke project is te volgen op: https://mosaic-expedition.org/

Voor de oostkust van het door bosbranden geteisterde Australië, zien we dat het Groot Barrièrerif weer een afstervingsgolf ondergaat door ‘coral bleaching’. Dat is de derde keer in vijf jaar. De oorzaak? De opwarming van het klimaat door menselijke activiteiten. Daarnaast wordt het gebied zwaar getroffen door vervuiling. De signalen van de zich versnellende klimaatopwarming zien we overal. Ook hier, waar we een bijzonder warme winter achter de rug hebben.

Noodtoestand

Op 28 november 2019 riep het Europees Parlement de klimaatnoodtoestand uit. Grofweg twee derde van de leden van het parlement stemden voor de resolutie. Het initiatief ervoor kwam van het Franse parlementslid Pascal Canfin van de liberale fractie Renew. Volgens hem is de resolutie een duidelijk signaal dat Europa de oproep van de klimaatjongeren en ‘Grootouders voor het Klimaat’, heeft begrepen. Dit in tegenstelling tot president Trump, die het ook in de coronacrisis behoorlijk laat afweten. 

Daarna volgde weer de jaarlijkse VN-klimaatconferentie. Oorspronkelijk zou die in Chili plaatsvinden, maar sociale onrust verhinderde dit. De conferentie verhuisde naar Madrid. De verwachtingen waren hoog; de resultaten gering. Het enige lichtpunt is de Europese Green Deal. Het wordt al snel duidelijk dat dit unieke plan, veel geld gaat kosten en zal leiden tot een ander Europa. Een Europa waarin duurzaamheid en een kringloopeconomie centraal zullen staan. Evenals het wetenschappelijk onderzoek van de klimaatverandering, gaat ook hier het werk gewoon door. Toch is het plan wat op de achtergrond geraakt door de urgentie van de coronacrisis.

Er zijn een aantal overeenkomsten te zien tussen de coronacrisis en de klimaatnoodtoestand. In beide gevallen was er een wetenschappelijke consensus en was de overheid gewaarschuwd. Wat de coronacrisis betreft ging het dan om de ‘Ziekte X’, die kenmerken heeft van wat we nu bij covid-19 zien. Belangrijk kenmerken van ‘Ziekte X’ zijn dan: zeer besmettelijk, geen medicijn en geen immuniteit. Toch bezuinigden vele regeringen in de afgelopen jaren stevig op de gezondheidszorg. 

Zelfs Hollywood sneed het thema aan in de angstaanjagende, medische thriller Contagen uit 2011. 

De wetenschappelijke waarschuwingen werden niet opgevolgd. Dat kennen we ook heel goed van de discussie rondom klimaatverandering. Tientallen jaren wijzen wetenschappers en het IPCC op het naderende gevaar. Sinds de overeenkomst van Parijs uit 2015, weten we dat de tijd om er nog iets aan te doen snel kleiner wordt. Nu is dat nog maar zo’n tien jaar. Dat is dan ook de reden dat de Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg zegt dat het huis in brand staat.

Op elk niveau, of dat nu mondiaal, regionaal zoals in Europa, of nationaal is, blijkt de ernst van de situatie maar moeilijk door te dringen. In België blijkt dit vooral uit de moeizame onderhandelingen om tot een nationaal standpunt en plan van aanpak te komen. In vele landen zijn er rechtszaken aangespannen, waarvan de Nederlandse Urgenda de meest bekende en succesvolste is. In ons land heeft de Vzw Klimaatzaak namens 58.586 burgers, een rechtszaak tegen de vier bevoegde Belgische overheden aangespannen. 

Klimaatzaak vraagt deze overheden om hun verplichtingen – de uitstoot van broeikasgassen tegen 2020 met 40% verminderen ten opzichte van 1990 te verminderen – na te komen. De zaak verloopt uiterst traag. De overheden hebben er gewoon geen zin, lijkt het wel. Deze maand hebben ze eindelijk hun conclusies aan Klimaatzaak gestuurd. Volgens de laatste is het een aaneenschakeling van uitvluchten, waarvan de federale en Vlaamse overheid niet wil dat ze openbaar worden gemaakt. Een van de vele opvallende argumenten is: “Ongeboren kinderen vallen niet onder het recht.”

Welke toekomst willen we?

De coronacrisis heeft een aantal maatschappelijke problemen in onze geglobaliseerde wereld blootgelegd. Deze zijn in de afgelopen decennia ontstaan. Het gaat dan over kwetsbare bevoorradingsketens uit bijvoorbeeld China, ongelijkheid, ecologische onverschilligheid, virtuele schulden, de verslavende en verkwistende Westerse levensstijl, individualisme en sociale verarming, enz. De bestrijding van de coronacrisis vraagt ongekende maatregelen en een grote inperking van de persoonlijke vrijheid. We hebben er, voor het eerst in de geschiedenis, de technologie voor. Wat op zichzelf alweer een bedreiging kan zijn.

Volgens de bekende visionair Yuval Noah Harari is de coronacrisis wellicht de grootste van de huidige generatie. Maar dat is niet juist. De komende klimaatnoodtoestand is van een heel andere en meer bedreigende orde.Hij waarschuwt in zijn essay The world after coronavirus, voor te ver doorgevoerde monitoring van het gedrag van mensen. Tijdelijke maatregelen hebben immers de neiging te blijven voortbestaan. Transparante berichtgeving zoals dat in België gebeurt is cruciaal.

Juist nu is het nodig dat de mensen de wetenschap, hun regering en de media kunnen geloven. Maar hiervoor is ook goede kennis nodig. Wij wassen onze handen omdat we de reden begrijpen, zegt hij. Dat betekent dat we lessen over het klimaat en de cruciale rol van de oceaan in dat systeem, moeten gaan geven.

Er worden wereldwijd tientallen tot duizenden miljarden beschikbaar gesteld voor de bestrijding van de gevolgen van het coronavirus. De fundamentele vraag en keuze is hierbij: Welke toekomst willen wij? Gaan we terug naar dezelfde maatschappij met dezelfde economische realiteit van groei, of zetten we in op de transitie in naar een meer rechtvaardige en duurzame wereld? Nu er zoveel geld wordt ingezet is een dergelijke vraag gerechtvaardigd en biedt het een unieke kans.

Er zijn al veel initiatieven zoals als de VN-duurzaamheidsdoelstellingen, de Europese Green Deal en het nakomen van de in Parijs gemaakte afspraken. De coronacrisis, hoe beangstigend die ook is, geeft ons een kans om op alle niveaus van mondiaal, regionaal tot nationaal om een andere meer duurzame en rechtvaardige weg in te slaan. Elke burger zou zich de vraag moeten stellen: in welke wereld en samenleving wil ik leven? 

Met de klimaatbeweging van de jongeren en de ‘Grootouders voor het Klimaat’, als voorbeeld kan het antwoord op die vraag leiden tot een tsunami van verandering; een bewuste keuze voor een duurzame wereld. Die verandering begint immers bij jezelf.