Het gaat razendsnel: in een mum van tijd wordt het nest geopend, de schat gedeponeerd en de nesttoegang opnieuw hermetisch dichtgemaakt. Enkel de kleine graafspoortjes in het zand verraden waar de dader zonet zijn kostbare schat begroef. Kusttoeristen hebben geen idee van de strijd om leven en dood die zich hier afspeelt en van de talloze crime scenes, maar voor mij is dit schouwspel goed voor een boeiend doctoraatsonderzoek.

De dader die ik zonet zag vliegen is een harkwesp, een zeldzame wespensoort met grote gifgroene ogen. De schat is een zweefvlieg, een prooi voor de larve van de hark- wesp, die begraven ligt in een knus nest onder het zand. En de crime scene, dat zijn de met mos begroeide duinen in het Zwin. Hier speelt zich een fascinerend schouwspel af: de bikkelharde overlevingsstrijd van de harkwesp.

Al zes jaar bestudeer ik het gedrag, de leefwijze en de verspreiding van deze wesp. Omdat de soort vrij zeldzaam is, geef ik ook advies aan natuurbeheerders die harkwespen in hun gebied hebben. En ik moet toegeven: na zes jaar weet ik nog lang niet alles. Hoe meer ik over de soort te weten kom, hoe meer nieuwe raadsels zich aandienen.

Vertroetelen

Harkwespen danken hun naam aan de grote, stijve haren op de poten waarmee ze in het zand graven en nestgangen tot twintig centimeter diep maken. Om die reden worden ze tot de groep van de graafwespen gerekend; wespensoorten die ondergrondse nesten maken voor hun larven en daar prooien achterlaten als voedsel voor de jongen. Broedzorg, zo heet dat in het vakjargon. Niet bijster veel insectensoorten doen dat. De meeste insecten leggen eitjes en kiezen daarna het hazenpad.

Graafwespen vertroetelen hun larven dus door ze regelmatig voedsel te brengen. Wat de harkwesp extra speciaal maakt, is dat moeder wesp larve per larve grootbrengt: ze maakt dus één nest per keer, voedt de larve tot die klaar is om te verpoppen in de ondergrondse nestgang, maakt het nest daarna dicht en begint dan pas aan een volgend nest. Al die tijd vliegt moeder wesp heen en weer met prooien. En hoe groter de larve wordt, hoe sneller de prooien (zweefvliegen of andere vliegen) moeten worden aangevlogen. En vader wesp? Zijn taak zit erop na de bevruchting. Hij gaat op café, drinkt nog wat nectar en gaat daarna de pijp uit.

#metoo

Mannetjes van harkwespen zijn trouwens niet bang voor een #metoo-schandaal: zij komen in mei als eerste uit de nestgangen waarin ze verpopten en beginnen rusteloos rond te vliegen bij de nestplaatsen met de vrouwtjes. Die komen een paar dagen later uit en worden meteen tot actie aangepord door de mannetjes. Er moet worden gezorgd voor nageslacht, en daarbij is no time to waste blijkbaar het motto. Mannetjes vliegen achter alles wat beweegt en graven zelfs vrouwtjes in hun nestgang ongeduldig tegemoet.

En komt er een vrouwtje tevoorschijn, dan storten meerdere mannetjes zich op haar en kan er zelfs een heuse ‘harkwespbol’ ontstaan: meerdere mannetjes rollebollen dan letterlijk met een vrouwtje op het zand of in de lucht tot er één volhouder als overwinnaar overblijft. Hij zal zorgen voor nageslacht. Missie volbracht voor vader harkwesp.

Harkwespen zijn relatief zeldzaam in Vlaanderen. Ze komen voor in de met mos begroeide duinen aan de kust en op een paar plekken in het binnenland – zoals in de Kempen of het uiterste zuiden van het land – waar ook duinrelicten te vinden zijn. Maar zoeken harkwespen soms ook verre en nieuwe horizonten op? Want als ze dat doen, dan kunnen ze genetisch materiaal uitwisselen en wordt de populatie sterker. En voor een vrij zeldzame soort is dat belangrijk om te weten. Ik knipte daarom een klein stukje van de vleugels af en onderzocht dat in het lab. Geen paniek: de wespen ondervinden daar geen hinder van en kunnen na de staalname gewoon verder vliegen.

Ontdekkingsreizigers

Uit het genetisch onderzoek blijkt dat harkwespen van aan de kust hun heil zoeken in het binnenland, tot zelfs driehonderd kilometer verderop, maar dat harkwespen van het binnenland zich niet verplaatsen. Zij blijven liever onder de kerktoren. Dat heeft te maken met de grotere harkwesppopulaties aan de kust: een aantal kustbewoners trekt zijn stoute schoenen aan en besluit de geboorteplaats te verlaten, klaar voor een nieuw avontuur op onbekend terrein.

Het genetisch onderzoek toont dus aan dat het belangrijk is de grote kustpopulaties goed te beschermen: enkele ontdekkingsreizigers van aan het zeetje zwermen uit en zorgen voor genetische uitwisseling met de populaties in het binnenland. Insecten met een eigen persoonlijkheid of een ik-doe-mijn-eigen-goesting-houding? Harkwespen lijken aan te tonen dat ze bestaan.

Verstoppertje

Het gedrag van harkwespen is niet alleen daarom voer voor fascinerend onderzoek: het zijn solitaire wespen die hun jongen alleen opvoeden, maar toch maken de moeders hun nestgangen dicht bij elkaar. Dat lijkt inderdaad niet erg logisch, maar harkwespen maken gebruik van de zogenaamde selfish herd of van ‘egoïsme in groep’: door bij elkaar in de buurt nesten te maken, brengen de moeders potentiële parasieten (voornamelijk kleine dambordvliegjes) in de war. Die vliegjes zijn uit op de prooien die moeder wesp zo zorgzaam verzamelde voor haar nageslacht en die bewaard worden in het nest.

Door enerzijds de nesten dicht te maken nadat een prooi is afgeleverd, maar anderzijds de nesten dicht bij elkaar te maken in clusters, proberen de moeders de dambordvliegjes te verschalken. Samen sterk is daarbij de leuze. Op dat vlak lijken harkwespen wel wat op een school vissen: vissen in groep worden makkelijker opgemerkt door een haai, maar de kans dat je als individu ontsnapt aan de rijen haaientanden is groter als je je in groep voortbeweegt. Met wat geluk ben jij het niet, maar je buurman of buurvrouw die wordt opgevreten.

Harkwespen doen het relatief goed en de populaties gaan erop vooruit, geholpen door de droge en warme zomers van de afgelopen jaren. Tegelijkertijd hebben ze last van de grote grazers die worden ingezet om duingebieden open te houden, zoals paarden en runderen. Die kunnen door hun gewicht veel nesten en poppen vertrappelen.

Drietrapssysteem

Begrazing in harkwespgebied is dus geen eenvoudig verhaal. Samengevat zou je kunnen zeggen dat er een regel van drie is: zijn de duinen open en heeft de wind nog vrij spel, dan zijn grazers niet nodig voor natuurbeheer. Maar beginnen de duinen te begroeien en neemt de winddynamiek af, dan kunnen beheerders bekijken of begrazing met schapen of de begroeiing handmatig verwijderen mogelijk zijn. Op die manier is er veel minder kans op vertrapping en worden heel wat harkwespnesten gespaard. Als die twee opties niet meer mogelijk zijn, dan kunnen paarden en runderen hun rol spelen. Hoe meer nesten er door dit drietrapssysteem gespaard worden, hoe beter.

Ga je wandelen in het Zwin, kijk dan tussen begin mei en eind augustus goed rond of je geen grote wesp met fel lichtgroene ogen ziet. Misschien zie je wel daders die met schatten komen aanvliegen of vind je crime scenes in het zand. Maar kijk uit waar je je voeten zet. Je wil toch geen nesten of poppen van een van Vlaanderens meest fascinerende insectensoorten vertrappelen?