Door klimaatverandering komen schimmels uit Zuid-Europa steeds vaker voor in Belgische maïs. Als ook hun giftige varianten uit de tropen naar hier trekken, dreigt een groot gevaar voor mens én dier.
Drie jaar lang reed ik mijn eigen Ronde van Vlaanderen. Met de auto weliswaar. Een wetenschappelijke ronde langs meer dan honderd landbouwbedrijven, van Veurne tot Voeren. Met één missie: zo veel mogelijk stalen bemachtigen van vers geoogste maïsvelden. Met mijn frigobox vol stalen kon ik in het labo achterhalen welke schimmels er in die maïs groeiden, en welke giftige stoffen die schimmels aanmaakten.
Die giftige stoffen worden ‘mycotoxines’ genoemd. Mycotoxines vormen een bonte verzameling van chemische structuren, elk met hun eigen specifieke eigenschappen en giftigheid. Op zo goed als alle groenten en fruit die door onze landbouwers worden geteeld kom je ze tegen. Granen, appels, noten,… overal vind je deze giftige stoffen terug, met ronkende namen zoals deoxynivalenol, zearalenone of diacetoxyscirpenol. De symptomen van vergiftiging zijn niet min: maagproblemen, vruchtbaarheidsproblemen, leverkanker… Vaak kan je het met blote oog niet zien dat een plant of stuk fruit vol zit met mycotoxines. Daarom is een regelmatige monitoring nodig. Op verschillende gewassen, verschillende tijdstippen, en verschillende locaties.
Groenten, fruit, granen, noten, … Mycotoxines zitten op zo goed als alle gewassen die door onze landbouwers worden geteeld
In dit onderzoek werd de focus gelegd op maïs, één van de belangrijkste landbouwgewassen in onze streek. Maar liefst een vijfde van alle landbouwgrond in Vlaanderen staat vol met deze ranke planten. Die zijn niet bestemd voor mensen, maar als voeder voor onze koeien. Net als mensen kunnen ook koeien ziek worden door mycotoxines. Dat is niet alleen slecht nieuws voor de dieren, maar ook voor de boer, die zo een deel van zijn inkomen verliest. De resultaten van mijn ronde van Vlaanderen werden daarom ook door hen met argusogen gevolgd.
Drie jaar lang werden over heel Vlaanderen stalen genomen van maïsvelden. Van al die velden was er maar één die geen mycotoxines bevatte.
Explosieve stijging van zuiderse mycotoxines
Wat blijkt: mycotoxines zitten werkelijk overal. Alle maïsvelden die tijdens die drie jaar werden onderzocht (op eentje na) bevatten minstens één mycotoxine. Op een gemiddeld maïsveld vind je vier verschillende mycotoxines terug.
Eén specifieke mycotoxine familie sprong daarbij in het oog: de ‘fumonisines’. Die komen in normale tijden vooral voor in het warme, mediterrane klimaat van Zuid-Europa. De schimmel die fumonisines maakt, Fusarium verticillioides, houdt helemaal niet van de koude en de regen die je in Vlaanderen normaal vindt. In het eerste jaar van de staalnames, het regenachtige 2016, was er dan ook geen vuiltje aan de lucht. In een luttele 2,5 procent van de stalen kwamen fumonisines voor.
Maar toen kwam 2017. En 2018. En vooral in dat laatste jaar, met een zeer warme en droge zomer, voelde Fusarium verticillioides zich hier in zijn sas. Maar liefst 61 procent van de maïsstalen bevatte fumonisines in 2018, een verbijsterende stijging ten opzichte van twee jaar eerder.
In het regenachtige 2016 kwamen de zuiderse fumonisines maar in 2 procent van de maïsvelden voor. In het warme en droge 2018 was dat plots 61 procent
Dit resultaat is een jammerlijke bevestiging van wat iedereen al een tijdje beseft: door klimaatverandering migreren allerlei exotische dieren, planten en insecten steeds meer naar het noorden, waar ze bestaande populaties kunnen onderdrukken en nieuwe ziektes en andere ongewenste bijwerkingen kunnen meenemen. Migrerende schimmels horen nu ook in dat lijstje.
De ene schimmel is de andere niet
Moeten onze boeren dan al hun maïs weggooien om hun dieren te beschermen tegen deze pluizige duivels? Nee, nog niet. In vergelijking met veel andere mycotoxines zijn fumonisines nauwelijks giftig te noemen. Niet iedere schimmel is even gevaarlijk. Dat is ook de reden waarom je schimmelkazen zoals roquefort zonder zorgen kan opeten. Door het gecontroleerde rijpingsproces komen daar geen gevaarlijke schimmels in voor.
Toch mag dit resultaat niet licht opgevat worden. Want de aanwezigheid van die zuiderse fumonisines kan een belangrijke voorbode zijn voor het onheil dat ons mogelijk te wachten staat. Er staat namelijk nog een andere exotische schimmel op de deur van de Belgische maïsvelden te kloppen: Aspergillus. Deze schimmel was vroeger enkel te vinden in Afrika en Azië, maar de laatste jaren wordt die steeds vaker gespot in Zuid-Europa. Zelfs tot in Frankrijk, in 2015. Het is een kwestie van tijd voor we Aspergillus ook in België te zien krijgen.
De schimmel Aspergillus komt vandaag vooral voor in maïs in Azië en Afrika. Maar onder invloed van klimaatverandering migreert die steeds meer naar het noorden.
Van Aspergillus mogen we wél schrik krijgen. Want de mycotoxines die die schimmel maakt, ‘aflatoxines’, zijn een pak giftiger dan wat wij hier gewoon zijn. Aflatoxines staan op de WHO-lijst van kankerverwekkende stoffen voor de mens, naast onder andere asbest, plutonium en UV-straling. Een dreigend gevaar. Zó gevaarlijk, dat het Irakese leger in de jaren ‘90 heeft geprobeerd om aflatoxines als oorlogswapen in te zetten. Jarenlang werden aflatoxines massaal geproduceerd en geïntegreerd in kernkoppen en andere munitie. Die kregen de weinig flatterende naam ‘cancer bombs’. Of die wapens echt gebruikt zijn is nooit bewezen, maar het toont aan dat met aflatoxines niet te sollen valt.
Fumonisines komen normaal vooral voor in Zuid-Europa, maar vinden we vandaag al terug in België. Aflatoxines komen vooral voor in Afrika en Azië, maar zijn in 2015 al gevonden in Frankrijk. Het is een kwestie van tijd voor we die kankerverwekkende mycotoxines ook in België te zien krijgen.
Dit onderzoek is een zoveelste bewijs dat klimaatverandering vandaag al onze wereld verandert. Het lijkt een ver-van-mijn-bed show, maar die onzichtbare schimmels op een maïskolf kunnen ons iets vertellen over hoe schimmels en andere organismen naar onze regio komen, en welke gevolgen dat kan hebben voor ons voedsel en onze dieren. We hebben er dus alle belang bij om klimaatverandering een halt toe te roepen, en de deur op slot te doen voor exotische schimmels. Want voor je het weet ligt er straks een stukje ‘cancer bomb’ op je bord.
Jonas Vandicke is genomineerd voor de Vlaamse PhD Cup. Ontdek meer over zijn onderzoek op www.phdcup.be.
