Het international ring- en zenderprogramma “The Oddysey of the Bewick’s Swan” draagt bij tot het oplossen van vragen over gewijzigde trekroutes van de Kleine Zwaan.
Mysterie in de wereld van de Kleine Zwaan: tijdens de voorbije 15 jaren daalden de aantallen in de traditionele overwinteringsgebieden in de Noordzeelanden met een derde, terwijl in de Evros-delta (Griekenland-Turkije) een nieuw gebied werd ingenomen, waar de aantallen intussen stegen tot 9000 exemplaren in februari 2018. Waar komen de zwanen in dit nieuwe gebied vandaan? Langs welke routes trekken ze hier heen? En is er een verband met de afname bij ons? Het international ring- en zenderprogramma “The Oddysey of the Bewick’s Swan” draagt bij tot het oplossen van deze vragen, en de bewegingen van de gezenderde Kleine Zwanen worden online gevisualiseerd op een geografische toepassing.
De Kleine Zwaan Cygnus bewickii is de kleinste zwanensoort ter wereld. Hij broedt enkel in de Russische toendra. De winterse weersomstandigheden laten echter niet toe dat een planteneter als de Kleine Zwaan het hele jaar door in zijn broedgebied blijft, en dwingen hem tot lange trektochten. Traditioneel leiden deze tochten de Kleine Zwanen naar drie ver uit elkaar gelegen overwinteringszones: de gebieden rond de Noordzee, de zuidelijke oevers van de Kaspische Zee, en ZO-China en Japan. In 1997 werd echter een vierde overwinteringsgebied ontdekt in de Evros-delta in Griekenland en Turkije, één van de meest natuurlijke kustmoerassen van het Middellandse Zeegebied.
Sinds deze verrassende ontdekking stegen de aantallen in de Evros-delta tot 9000 overwinterende Kleine Zwanen, erg ongewoon wanneer men bedenkt dat tegenwoordig vaker achteruitgang en uitsterven van wilde soorten moet worden aangekondigd ... Of is er toch ook slecht nieuws? Inderdaad, het aantal Kleine Zwanen dat in Noordwest-Europa overwintert is tussen 1995 en 2010 met een derde afgenomen. In de Noordzeelanden wordt de winterpopulatie nu geschat op minder dan 21.000 exemplaren (ten opzichte van ongeveer 30.000 ex. een vijftiental jaren terug), en de negatieve trend lijkt zich verder te zetten.
Mysteries van trek en overwintering
De redenen voor de afname van het aantal Kleine Zwanen dat in het Noordzeegebied overwintert zijn niet exact gekend. Enkele verontrustende feiten die mogelijk bijdragen zijn het relatief lage aantal jongen in vergelijking met de soortgenoten die in China en Griekenland overwinteren, evidentie voor illegale jachtdruk ondanks de strikte bescherming van de soort in Europa en Rusland (een Engelse studie illustreerde dat bijna één op vier overwinterende Kleine Zwanen lood van jachtgeweren bevat), en observaties van het regelmatig veranderen van voedseltype (gekoppeld aan menselijke activiteiten, bv. weiden, bieten, aardappelen, maïs) wat op een instabiele situatie kan wijzen.
Maar ook het opduiken van Kleine Zwanen in de Evros-delta is met mysterie omgeven. Van welke broedplaatsen komen ze? Welke route nemen ze tussen het Arctisch Gebied en de Middellandse Zee, en welke rustplaatsen zijn daarbij belangrijk tussen deze twee regio's, die bijna 4000 km uit elkaar liggen? Zijn individuele Kleine Zwanen trouw aan een bepaald overwinteringsgebied, of is er een verband tussen de afname rond de Noordzee en de toename in de Evros-delta? Uit zenderonderzoek dat begon in 2015 leerden we intussen dat minstens sommige van de Evros-zwanen op het Russische Jamal-schiereiland broeden, en incidentele waarnemingen van Kleine Zwanen, in het Noordzeegebied gemarkeerd, in de Evros-delta geven alvast aan dat sommige Kleine Zwanen in staat zijn om van overwinteringsgebied te veranderen. De aantallen observaties zijn vooralsnog echter te laag om hier grote conclusies aan te verbinden.
Gezenderde Kleine Zwanen online traceerbaar
Het programma "The Odyssey of the Bewick’s Swan" heeft tot doel bij te dragen tot het oplossen van deze vragen. Als onderdeel van dit programma worden ook Kleine Zwanen geringd en uitgerust met GPS/GSM-zenders, en dit zowel in de Russische broedgebieden als in de Belgische overwinteringsgebieden.
Het is voor ons vanzelfsprekend om deze gegevens met het grote publiek te delen. De bewegingen van de gezenderde Kleine Zwanen worden online gevisualiseerd op een geografische toepassing. Momenteel kan men hier reeds de trekroutes ontdekken van 23 Kleine Zwanen die de afgelopen 3 winters in België werden gezenderd. De routes van de zwanen die op verschillende plaatsen in Arctisch Siberië (Jamal en Pechora) werden gemarkeerd, zullen binnenkort worden toegevoegd om een volledig beeld te geven van de zeer verbazingwekkende migraties van deze soort, waarvan de strategieën duidelijk in volle ontwikkeling zijn.
De gegevens worden wekelijks bijgewerkt. Van half mei tot half september vinden echter geen updates plaats omdat de zwanen dan broeden of overzomeren in de Russische toendra, waar ze zich buiten het bereik van een GSM-netwerk bevinden. De GPS-locatiegegevens worden echter in de zender opgeslagen, en worden uitgezonden zodra de zwanen weer GSM-ontvangst hebben.
Aan de slag met de geografische toepassing
Om de gegevens te bekijken, logt u in op https://odnature.naturalsciences.be/bebirds/nl/blog_swans, en klikt u vervolgens op de zin "Volg de migratie van vogels uitgerust met een GPS-zender". U krijgt dan een interactieve kaart te zien. Op de bovenste regel staat de datum van de laatste update. Door op het icoon "informatie" te klikken vindt u een beschrijving van het programma en de lijst van partners. Door te klikken op het "lagen"-icoon en vervolgens op het driehoekje op de hoogte van de regel "The Odyssey of the Bewick’s Swan", kunt u de kenmerken van elke zwaan bekijken die aan de hand van de unieke code van zijn zenderhalsband wordt gevolgd. Door op het "filter"-icoon te klikken, kunt u de visualisatie van de route van een bepaalde zwaan opvragen. Om dit te doen, voert u de code van de zenderhalsband in het vakje "neckband" in en klikt u vervolgens op "sluiten" rechts bovenaan de pagina. Het "time manager" icoon laat u toe een tijdsperiode te selecteren terwijl u een bepaalde zwaan selecteert.
Organisatie
Het programma "The Odyssey of the Bewick’s Swan" en de webapplicatie die de bewegingen van gezenderde Kleine Zwanen visualiseert, is een gezamenlijke verwezenlijking van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) en het A.N. Severtsov Institute of Ecology and Evolution (Russian Academy of Sciences), in medewerking met de Regering van het Yamal Nenets Autonomous Okrug, het Research Center for Eco-Environmental Sciences (Chinese Academy of Sciences), het Forest Research Institute (Hellenic National Agricultural Research Foundation), Het Goose, Swan and Duck Study Group of Northern Eurasia, and het Evros Delta Management Authority.
Dit werk van prospectie, observatie, ringen en zenderen, beheer, gegevensanalyse en -presentatie, en website-organisatie, is natuurlijk een echt teamwerk! Dank u allen, van Salekhard tot Bellem, van Tielt tot Moskou, van Beijing tot Oud-Turnhout en Merksplas, van Damme tot Surgut, van Alexandroúpolis tot Veurne, van Ottignies tot Thessaloniki!
