‘In de dagelijkse dingen schoonheid vinden. Dat is de kunst van het leven’

Foto: Wim Swinnen

We praten met Dirk De Wachter in zijn kantoor in het Universitair Psychiatrisch Centrum in Kortenberg, bij Brussel. Hij ziet er verrassend ontspannen, kwiek en opgewekt uit. In 2021 werd bij de psychiater kanker met uitzaaiingen vastgesteld. Hij onderging een operatie en chemo­therapie. Naar eigen zeggen is hij ‘relatief hersteld’, maar weet hij niet of dat zo zal blijven.

‘Ik moet afwachten of de behandeling blijvend resultaat zal hebben of niet. Ik kan er niet voor strijden – die metafoor wordt ten onrechte vaak gebruikt bij kanker. Ik kan alleen maar hopen dat de therapie voldoende effect had, en aanvaarden dat ik daar geen controle over heb. Dus ga ik me er ook geen zorgen over maken. En dat lukt meestal. Maar soms maakt me dat ambetant. Ik ben ook maar een mens. Mijn ziekte heb ik opgevat als iets wat van het toeval afhangt. Het geeft geen pas om jezelf een rad voor de ogen te draaien en te denken dat je het geluk kunt afdwingen.’

Toch klinkt gelukkig zijn met wat je hebt en wat je bent De Wachter niet als muziek in de oren. ‘Iedereen moet ambities hebben, en als je dat niet aankunt, moet je naar plan B overschakelen: tevreden zijn met de ‘gewonigheid’. Zo lijkt het toch. Maar de kunst van het leven is om in de dagelijkse dingen ook schoonheid te vinden. Leid je leven zoals het is – dat zal ook wel gaan.’

Moeten we meer berusten in ons lot?

‘Toch niet. Ik pleit er uiteraard voor om tevreden te zijn met de dingen die er zijn en óók tevreden te zijn met wat er niet is. Hier in het psychiatrisch centrum komen mensen die omwille van hun ontevredenheid ongelukkig zijn en daar ziek van worden. Omdat ze te veel willen van zichzelf, of omdat anderen te veel willen van hen. Bijvoorbeeld in de werkcontext. Druk die je jezelf oplegt of sociale druk – druk van buitenaf, dus – kan te zwaar worden. Je moet nóg meer, nóg beter, en het is nooit goed genoeg. En uiteindelijk is het zo uitputtend dat je erbij neervalt.’

‘Wij zijn sociale wezens. We bestaan in de blik van andere mensen. ‘Ik word ik, in het aangezicht van de ander’, zei de Franse filosoof Levinas. En zijn Duitse collega Heidegger schreef: ‘Dasein ist mit einander sein’. Met andere woorden: wie ik ben, is hoe ik door mensen rondom mij word ‘gemaakt’: mijn ouders en andere mensen die me hebben opgevoed, maar ook collega’s, familieleden en vrienden hier en nu. Ik sta niet los van de wereld, maar er middenin.’

‘Helaas, vandaag leven we in een wereld die inzet op concurrentie, prestatiegericht zijn, ‘ikkigheid’. Vanuit de idee, die volgens mij een illusie is, dat iedereen het kan maken. Terwijl ik ervan overtuigd ben dat ‘het maken’ veel verband houdt met toevalligheden.’

Veel mensen verkeren in de waan dat ze het zullen maken, maar geraken er niet.

‘Slechts een minderheid ziet de ‘Amerikaanse droom’ in vervulling gaan. Die succesrijke mensen zijn doorgaans weliswaar bijzonder talentvol. Maar ze danken hun succes vaak aan toevallige omstandigheden. Per toeval zijn ze in een branche terechtgekomen die plots is gaan boomen. Of ze hebben van thuis mogelijkheden meegekregen.’

‘Wij willen graag doen alsof we onszelf maken. Mensen die via sociale media bekendheid krijgen en veel volgers en likes vergaren, kunnen het plots tot beroemdheid schoppen. Dat is de wereld waarin we leven. En op zich mag dat allemaal. Maar het idee dat iedereen fantastisch is en de top kan bereiken, is natuurlijk onzin. Alleen wordt dat nog extra benadrukt door hen die de top hebben bereikt; naar eigen zeggen danken ze hun succes aan hun eigen prestaties en inspanningen, aan hun intelligentie en talent. Dat klopt natuurlijk niet.’

‘Moeten alle mensen die het niet hebben gemaakt, dan gelukkig zijn met wat ze zijn en wat ze hebben? Mij klinkt dat te negatief in de oren. De essentie van het bestaan is volgens mij zorgzaam met elkaar omgaan. Dat betekent: voor de ander van betekenis kunnen zijn, iets voor de ander doen. Dat is het succes geweest van het verschijnsel mens. De mens is fysiek gesproken geen erg sterk dier. Hij zou niet overleven tegenover de olifant. Maar de mens is een samenwerkend dier, en dat maakt ons als soort sterk. Samenwerken is iets dat we in de westerse cultuur niet zoveel meer doen. We beoefenen vooral het alleen werken, concurrentieel zijn, proberen de beste te zijn ten koste van de ander. Al druk ik me nu misschien wat te sterk uit.’

U vernoemde al Levinas en Heidegger als inspiratiebronnen. Kan filosofie een houvast zijn in het leven?

‘Ongetwijfeld. De filosoof die ik het best ken, is Emmanuel Levinas. Hij stelt dat gezien worden – als onze blik wordt opgevangen en beantwoord – het fundament is van ons bestaan. Je blijft niet alleen, geïsoleerd, eenzaam en verlaten achter. Laat dat nu een van de gevaren zijn waar ik kritisch over spreek in een maatschappij die dreigt te verpulveren. De Duits-Amerikaanse denker Hannah Arendt spreekt daar ook over: de atomisering van de maatschappij, de ‘ikkigheid’, die doorschiet en dreigt tot grote eenzaamheid te leiden. We zijn zo bezig met ons eigen kleine succesje dat we ineens zien: oei, er is hier niemand anders meer.’

Is het daartegen dat jonge mensen reageren?

‘Ik denk het wel. En ik hoop het. Ik hoop en ik geloof dat er een kanteling aankomt. Ik deel het vooruitgangsdenken van, bijvoorbeeld, Steven Pinker, maar op een minder naïeve manier. We moeten streng blijven oordelen over de tijd, altijd opnieuw. Wat moeilijk gaat, moeten we durven te benoemen. Want het evenwicht is broos. Laat ik het zo voorstellen: we komen op een viaduct, dat steeds hoger verheven is boven de grond, waar de zon meer schijnt en we geen natte voeten hebben en kunnen genieten van een prachtig uitzicht. Maar de pijlers zijn lang en broos, en we kunnen dieper vallen dan ooit. Dat is de prijs die we betalen voor onze vooruitgang.’

Dit is een fragment van het interview met Dirk De Wachter dat in de Psyche&Brein-special over zelfontplooiing verscheen. Bestel de special via tijdschriftenwinkel.be