‘De dode aanraken, ruiken en zien. Pas dan dringt het besef echt door’

Elke dag zien we cijfers voorbij komen die het aantal doden van de dag weergeven. De dood lijkt dichterbij dan gewoonlijk, maar verlies en rouw zijn deel van het leven. Afscheid nemen en rouwen  zijn echter noodgedwongen aangepast aan de beperkingen die corona met zich meebrengt.

‘Wanneer we enkel horen dat iemand dood is, dringt dat moeilijk tot ons door. Je krijgt alleen maar rationele input. We weten dan dat iemand dood is, zoals we ook het getal pi kennen en de maaltafels, maar het zien, ruiken, voelen dat het écht zo is, zorgt ervoor dat ons brein helemaal doordrongen is en het besef meer indaalt’, beschrijft Knops.

Naast haar werk als psychotherapeut met rouwenden, spreekt Knops ook uit eigen ervaring. Ze verloor haar broer toen hij 23 jaar was en op reis in Venezuela. Zijn dood werd pas maanden na zijn vermissing bevestigd en het duurde nog ruim een jaar voor de stoffelijke resten gerepatrieerd konden worden. Echt afscheid hebben ze nooit kunnen nemen.

Ook nu kunnen veel mensen niet fysiek aanwezig zijn bij de laatste momenten van een geliefde. ‘Je kan bijvoorbeeld vragen aan een verpleegkundige om foto’s te maken van jouw geliefde tijdens zijn laatste dagen of van de EKG met de flatline, de diagram waarop je kan zien dat er geen hartslag meer aanwezig is. Je hoeft die foto’s uiteindelijk zelfs niet te bekijken, of pas op een later tijdstip, maar dan heb je de optie alleszins. Dat visuele aspect kan helpen bij het besef, het raakt je op een andere manier. Helaas zal het tactiele afscheid veelal ontbreken. Hoe moeilijk dat ook is, het is overkomelijk.’

‘Rouwen is een uniek en een universeel proces’, omschrijft Knops. Een populaire stelling over rouw is dat we door vijf fases moeten gaan om van ontkenning to aanvaarding te geraken. Daartussen beleven we boosheid, onderhandeling en depressie. Dat rouw zo lineair en progressief verloopt is volgens Knops een ietwat achterhaalde theorie.

‘In het vakjargon spreken we van het duaal procesmodel en daar kan ik me wel in vinden.’ De theorie stelt dat we ons bewegen tussen twee polen, de herstelgerichte en de verliesgerichte pool. Bij de laatste zijn we actief bezig met het verlies, we hebben pijn, we verzamelen foto’s en regelen de begrafenis. Bij de herstelgerichte pool focussen we ons op het leven hervatten. We richten de kamer van de overledene opnieuw in en we gaan terug naar het werk bijvoorbeeld. ‘Die twee polen zijn een universeel gegeven in een rouwproces, en elke rouwende beweegt op een unieke manier tussen die twee polen. Voor de rest van zijn leven, als een perpetuum mobile’, zegt Knops.

‘Verlies verwerken lijkt een eindigheid in te houden, maar dat is niet zo. Je pikt de draad niet op waar je hem hebt achter gelaten. Je leert ermee leven. Geleidelijk aan heb je er minder last van, minder intens, of minder lang, maar soms word je nog eens overspoeld door een golf van verdriet. Dat hoort erbij.’

‘De coronacrisis kan ervoor zorgen dat mensen de tijd hebben om in een verliesgerichte fase te zijn, maar het leven terug oppakken, die herstelgerichte pool, dat is moeilijker waar te maken nu. Vanwege de quarantaine kan het extra zwaar zijn voor gezinnen waar iemand van wegvalt of al is weggevallen voor de coronacrisis. Ze kunnen niet ontsnappen aan de zichtbare en voelbare leegte in hun midden en worden onophoudelijk met hun neus op de feiten gedrukt.’

Door de maatregelen van de coronacrisis, moeten we vele gewoontes aanpassen, ook hoe de begrafenis eruitziet. Er mogen maar vijftien mensen aanwezig zijn en op veilige afstand van elkaar. Wat is het belang van zo’n ritueel?

‘Een ritueel bakent een periode af. Er is een voor en een na. Daarnaast geeft het een gevoel van samenhorigheid en erkenning. Nadien voel je je als het ware verlicht, want het verdriet is gedeeld en verdeeld. Naast de uitvoering van een ritueel is de voorbereiding ervan ook heel belangrijk’, zegt Knops.

‘Sommige mensen hebben hun eigen begrafenis al helemaal uitgedacht en gepland, maar dat vertraagt het rouwproces van de nabestaanden. Tijdens de voorbereiding zitten we samen rond de tafel en denken we bijvoorbeeld na over “naar welk liedje luisterde ons papa ook al weer?”’ Samen herinneringen ophalen en grapjes maken zijn een deel van de verwerking, volgens Knops. ‘Ik raad mensen aan die wachten met de begrafenis tot na de coronacrisis, om deze wel al voor te bereiden, net om deze reden’, zegt Knops. 

‘Mensen die de begrafenis nu wel laten doorgaan in intieme kring, zijn al bij al heel tevreden, hoor ik van begrafenisondernemers. De diensten die nu gehouden worden zijn vaak ontzettend mooi en zeer intens.’

‘Deze crisis dwingt ons om het ritueel uit te puren tot de essentie. We staan stil bij wat we eigenlijk nodig hebben van zo’n ritueel en worden creatiever’, merkt Knops op. ‘Als we kijken naar een ander ritueel, zoals een verjaardag, zien we dat veel mensen in coronatijden de meest intense verjaardag van hun leven hebben gehad. Als je je niet blindstaart op alles wat er níet kan of mag, blijkt dat er nog heel veel wél kan. Velen zijn uiteindelijk niet verdrietig: in de plaats van een groot feest staan er onverwachts vrienden op de oprit, krijgen ze telefoontjes en komt er een speciaal postpakketje’, vertelt Knops. ‘Mensen doen een grotere inspanning. Ze hebben twee keer nagedacht in plaats van gewoon een sms te sturen met ‘proficiat’. Eigenlijk komt de essentie veel meer naar boven en dat is mooi. Dat is zo bij het leven vieren, maar ook zo bij de dood.’

Op de website wijrouwenmee.be kan je troost en inspiratie halen over hoe om te gaan met rouw in quarantaine.

Uus Knops schreef een boek over het verlies van haar broer, genaamd Casper – een rouwboek, dat nu in herdruk is. Haar webinar rond rouwen in coronatijden kan je ook bekijken op borgerhoff-lamberigts.be/.

De dienst Geriatrie en de Palliatieve eenheid van het UZ Gent onderzoeken hoe nabestaanden van mensen die overlijden aan COVID-19 de rouw- en afscheidsperiode beleven. Heb je onlangs een dierbare verloren aan covid-19? Dan kun je deelnemen aan de studie door een vragenlijst in te vullen.