De coronapandemie, de oorlog in Oekraïne, de klimaatopwarming … Fanny volgt de berichten erover op de voet. Dat ‘doomscrollen’ brengt haar op de rand van een inzinking.
In het tijdperk van de smartphone dook de term doomscrolling op. Het betekent: buitensporige schermtijd besteden aan feeds op Twitter, Instagram, Reddit of Facebook om nieuws te consumeren, vooral over dramatische gebeurtenissen. Doomscrolling kende een steile opmars tijdens de coronapandemie, de bestorming van het Capitool in de VS begin 2021 en tijdens het begin van de oorlog in Oekraïne. Maar het kan ook om andere onderwerpen gaan, zoals de klimaatverandering.
Overmatig doomscrollen kan zorgen voor psychische problemen zoals catastroferen, piekeren, angst, depressie, stress, isolatie, slaapstoornissen, paniekaanvallen of zelfs posttraumatische stressstoornis. De dwangmatige zoektocht naar apocalyptisch nieuws beantwoordt aan een copingmechanisme: we willen controle over de angstige situatie en zoeken daarom zoveel mogelijk informatie op. Maar dat werkt averechts, omdat het nog meer angst en hulpeloosheid opwekt en uitmondt in een verslaving. Op lange termijn volgt een gevoel van uitputting.
Doomscrolling veroorzaakt soms een mentale stoornis, de headline stress disorder, wat vertaald kan worden als ‘angststoornis gerelateerd aan de media of krantenkoppen’. De term komt van psycholoog Steven Stosny en dateert van 2016. Stosny definieert de stoornis als een sterke emotionele respons – met angst en stress – op berichtgeving in de media. Symptomen zijn hartkloppingen, ademhalingsmoeilijkheden, slapeloosheid, pijn verspreid over het hele lichaam en spierpijn. Sommige experts benadrukken de belangrijke rol en verantwoordelijkheid van de media bij de verspreiding van nieuws.
Vroeg in de ochtend ontvang ik in mijn praktijk een vroege veertiger. Fanny heeft schouderlang, roodbruin haar en grote donkere ogen. Ze is klassiek, zij het sober en donker gekleed: donkergrijze trui, zwarte minirok en zwarte loafers. Ze werkt in de verzekeringssector. Haar klacht? “De laatste maanden heb ik pijn in mijn hele lichaam, maar vooral in mijn rug, en mijn arts denkt dat het psychisch is...”
Dat zou best kunnen, bedenk ik bij mezelf. Fanny’s hele gezicht ziet er gespannen uit. Ze heeft al allerlei onderzoeken achter de rug, en wendde zich tot een fysiotherapeut en een osteopaat. “Dat gaf me soms tijdelijk verlichting, maar de pijn komt altijd weer terug.” De vele onderzoeken leverden geen verklaring voor haar lage rugpijn, nek- en schouderpijn.
Als ik mijn patiënt vraag of ze soms ook ergens anders pijn voelt, noemt ze veel zogenaamde neuromusculaire symptomen: “Ik heb soms krampen in mijn benen of last van stijfheid.” En sinds een paar dagen trillen haar oogleden. Fanny vertelt me ook over een soort opvliegers, die samengaan met blozen en ademhalingsproblemen. Soms heeft ze het gevoel dat ze stikt. “Overdag bonkt mijn hart soms als gek. Ik beef, word duizelig en ben bang dat ik flauwval.” Ze heeft ook hoofdpijn en maaglast. “De afgelopen dagen ben ik minder gaan eten, omdat ik steeds meer last heb van brandend maagzuur.”
Anticiperende angst
Trillende oogleden, spierpijn, moeite met ademen, hartkloppingen, last van de spijsvertering: het zijn allemaal symptomen die wijzen op ernstige angsten. Fanny meent zelf dat haar problemen niet psychisch zijn, maar haar lichaam spreekt voor zichzelf.
Nadat ze haar klachten heeft opgesomd, zakt Fanny in haar stoel in elkaar. “Ik wilde het niet toegeven, maar het gaat niet goed met mij.” Ze beschrijft een gevoel van uitputting, hoewel ze genoeg slaapt en rust. “Ik kan mijn werk niet meer aan, ik heb stress. Eigenlijk is dat al begonnen tijdens de eerste lockdown in 2020, maar sinds enkele weken is het erger geworden.”
Vervolgens beschrijft ze de angsten die ze voelt. Ze houden verband met haar werk, haar kinderen, de angst voor corona, voor de opwarming van de aarde en de teloorgang van het milieu. Voor de oorlog in Oekraïne. Fanny piekert voortdurend, ze twijfelt aan alles en wordt overmand door gevoelens van angst en onzekerheid, zonder dat ze echt goed weet waarom. “Ik ben bang voor de toekomst. Ik heb het gevoel dat ik het ergste kan verwachten. Alsof ik voorvoel dat het einde nabij is.”
Trillende oogleden, ademhalingsproblemen, hartkloppingen, maagpijn: het zijn allemaal symptomen van angst
Haar productiviteit op het werk lijdt hieronder. “Ik kan me niet meer concentreren. De angstige gedachten blijven terugkomen en zuigen me leeg. Er zitten beelden in mijn hoofd vastgekleefd. Als ik er toch een los krijg, komt er meteen een ander voor in de plaats. Het houdt niet op. Het is ondraaglijk.”
Deze ‘anticiperende angst’ maakt Fanny hypergevoelig. Ze springt op bij elk geluid en is steeds alert. Ze huilt vaak, in de auto, of stiekem op kantoor. De angsten houden haar uit haar slaap. “Als ik naar bed ga, worden mijn gedachten erger. Ik zie steeds weer beelden van de oorlog ... Om toch in slaap te kunnen vallen, tel ik het geld dat ik op mijn rekeningen heb staan. Het is een geruststelling. Als het misgaat, dan weet ik dat ik me zal kunnen redden.” Het is een bekende strategie, met de naam aritmomanie of teldwang. Je verlicht je angsten door dwangmatig te tellen.
Fanny wordt ’s nachts ook vaak wakker. Dan heeft ze het gevoel dat er gevaar dreigt. “Ik heb beklemmingen op mijn borst, mijn hart klopt razendsnel.” ’s Ochtends wordt ze wakker om half zes, en slaagt ze er niet meer in om in slaap te vallen.
Een verleden van depressies
Fanny ziet voortdurend beelden van tanks, beschietingen, gewonden en vluchtelingen. Ze praat vaak over de oorlog met collega’s, vrienden, familie en – vooral – met haar man. Ze heeft twee paniekaanvallen gehad. “Plots voelde ik heftige pijn aan mijn hart. Ik dacht dat ik zou sterven.” Ze meldt een gevoel van depersonalisatie en dissociatie. “Ik was mezelf niet meer. Het voelde alsof ik in een andere wereld was, alsof Russische tanks ons land binnenvielen.” De werkelijkheid en de beelden uit de media schuiven in elkaar.
“Ik ben bang voor de toekomst, ik heb het gevoel dat het einde nabij is”
Het is niet de eerste keer dat Fanny psychische problemen heeft. Eerder heeft ze twee ernstige depressies gehad. Een eerste keer als student, nadat haar relatie stukliep. En een tweede keer zeven jaar geleden, nadat haar man haar verliet. Hij had een ander, en dat wist Fanny wel, maar toch kwam de scheiding voor haar als een donderslag bij heldere hemel. Twee jaar lang nam ze antidepressiva en angstremmers. Fanny is zelf een kind van gescheiden ouders, en nu overkwam haar twee kinderen hetzelfde.
Fanny beschouwt zichzelf als een perfectionist en heeft moeite met onvoorziene omstandigheden. “Als kind plande ik altijd alles van tevoren.” Om controle te kunnen houden, bereidde ze zich voor op de ergste scenario’s.
Op het werk hetzelfde verhaal: Fanny is een perfectionist die alles controleert en meerdere keren checkt of alles perfect is. “Er is mij gezegd dat ik heel professioneel ben, maar soms een beetje té. Ik zet mezelf onder druk, zoals ik dat ook doe met mijn collega’s.”
Verslaafd aan het nieuws
Fanny vertelt me dat ze vaak naar het nieuws kijkt en heel wat sociale media en informatieplatforms gebruikt. Ze wil alles afweten van de oorlog in Oekraïne: de bomaanslagen, de doden, de politieke beslissingen – van het ontstaan van het conflict tot de gevolgen op de korte termijn. En ze ziet alles als bedreigingen voor de wereld.
“Vanaf de eerste minuten van de invasie werden we overladen met beelden. Er was een lawine van video’s ... Ik keek ernaar en hield het continu bij. Op mijn laptop had ik meerdere vensters open van sites die me tegelijkertijd informatie gaven.”
Om hieruit te geraken, moet Fanny haar media-consumptie verminderen
Zodra ze wakker wordt, controleert ze de sociale netwerken op nieuwe informatie. ’s Ochtends, op weg naar school met haar kinderen, luistert ze naar het nieuws op de radio. Twintig tot dertig keer per dag checkt ze haar telefoon of de nieuwssites op haar computer. Deze fascinatie ontaardt in een regelrechte dwang. ’s Avonds is het onmogelijk om naar bed te gaan zonder enkele minuten, of zelfs enkele uren, door de informatie en afbeeldingen te scrollen. “Ik zoek informatie die me kan geruststellen. Maar geen enkel bericht stelt me gerust. Integendeel.”
Fanny verslindt informatie, die ze niet kan verteren. De beelden wekken alleen angst op. Ze mist een globale visie op de gebeurtenissen: “Ik heb alleen stukjes informatie, fragmenten van een gebeurtenis. Ik geef toe, mijn nieuwsgierigheid is waarschijnlijk morbide.” Het werkt als een vicieuze cirkel: ze zoekt informatie om haar angsten te sussen, terwijl ze die juist voedt.
Al deze symptomen en gedragingen lijken op de mechanismen van verslaving en vooral van dwang, om te vechten tegen obsessieve angsten. “Ik kan niet stoppen. De oorlog in Oekraïne volgt na twee jaar van bijna ononderbroken slecht nieuws en nepnieuws over de pandemie en de opwarming van de aarde. Dat is allemaal doodeng.”
En ze voegt eraan toe: “Ik ben veel gevoeliger voor wat er in Oekraïne gebeurt dan voor andere oorlogen. Ik identificeer me met de Oekraïners.”
Een zwart gat van informatie
Toch ligt empathie met de Oekraïners niet aan de basis van Fanny’s problemen. Ze is vooral bang dat het conflict escaleert, dat het tot hier komt. Ze maakt zich zorgen over de economische gevolgen. Uiteindelijk is ze bang om zichzelf.
Als ik doorvraag, blijkt dat Fanny’s gewoonte om het nieuws obsessief te volgen, dateert van het begin van de coronapandemie. “Ik stond versteld van het dagelijkse aantal sterfgevallen. Ik ging op zoek naar informatie, soms op websites met dubieuze bronnen.” Ze ontwikkelt de gewoonte om te zoeken naar slecht nieuws uit de hele wereld.
Fanny verzinkt in een algeheel pessimisme. Haar gewoonte van doomscrolling – onophoudelijk scrollen door rampen op je scherm – veroorzaakt extreme angsten en een gevoel van hulpeloosheid. “Ik ben als de dood voor alles wat er gebeurt in de wereld en waar ik niets aan kan doen. Ik ben machteloos.”
Ik concludeer dat Fanny lijdt aan een angstsyndroom dat wordt gekenmerkt door angsten, zorgen, intense gevoelens van psychische nood en ernstige lichamelijke symptomen. Het is veroorzaakt door het overmatig raadplegen van angstaanjagende informatie. Deze stoornis, die het gevolg is van doomscrolling, wordt ‘headline stress disorder’ genoemd. Je neemt alleen gefragmenteerde informatie op, die onmiddellijk binnenkomt. Dat verhindert dat je je een coherent beeld vormt van de gebeurtenissen. Je raakt gevangen in een ‘zwart gat van informatie’ en je hebt te weinig achtergrond om het grotere plaatje te zien.
Emoties en stress beheren
Om hieruit te geraken, moet Fanny haar media-consumptie verminderen. We beperken de tijdstippen waarop ze het nieuws mag volgen. Fanny vermindert haar mediaconsumptie sterk en herwint geleidelijk de controle.
Daarnaast werken we aan stressmanagement. Fanny wordt niet alleen geconfronteerd met de oorlog in Oekraïne, een situatie die bij haar angst oproept, maar ook met haar onvermogen om ermee om te gaan, zodat ze de situatie niet onder controle heeft.
Om met stress om te gaan, bestaan er over het algemeen twee belangrijke copingstrategieën: een gericht op het probleem (de situatie oplossen of de eigen middelen vergroten om er beter mee om te gaan), en emotiegerichte coping (de emotionele spanning reguleren).
Omdat Fanny al te veel gefocust is op het probleem – de oorlog in Oekraïne, de opwarming van de aarde, covid-19 – zal ze zich concentreren op strategieën om haar emoties te reguleren. Ze zal ondersteuning zoeken bij vrienden en familie.
We ontwikkelen een integratieve psychotherapie, waarbij de controle over het gebruik van de media wordt gecombineerd met therapie gericht op acceptatie (ACT, of acceptance and commitment therapy). Fanny zal haar angsten leren herkennen en accepteren. We pakken ook haar gepieker aan, en het omgaan met onzekerheid. Dat zal haar in staat stellen om zich te bevrijden uit de vicieuze cirkel van angst.
Momenteel gaat het veel beter met Fanny. Ze is nog steeds angstig, maar vrij van lichamelijke klachten. Ze gebruikt de media op een doordachte manier, is gestopt met slaappillen en volgt nog steeds om de twee weken psychotherapie. Die is inmiddels bijna uitsluitend gericht op het begrip en de acceptatie van haar levensverhaal, gekoppeld aan een regelmatige beoefening van mindfulness-meditatie.
