‘Een huisdier is geen koelkast die je zomaar even vervangt’

21 december 2015 staat in mijn geheugen gegrift. Op die dag verloor ik mijn geliefde hond Bingo. Hij was pas drie jaar oud en leed aan epilepsie. Zijn medicatie hielp niet veel meer. In de week voor zijn dood kreeg hij enorm zware aanvallen en werd hij erg ziek. De dierenarts zag geen andere uitweg meer dan euthanasie.

Ik vroeg hem om niet dood te gaan, al was ik – toen vijftien – oud genoeg om te beseffen dat hij me niet zou begrijpen. Toch probeerde ik het. Voor mij was Bingo bijzonder. Hij had een klein wit vlekje op zijn borst en prachtige bruine ogen. Zodra ik nog maar de woorden ‘Gaan we …’ uitsprak, wist hij al dat we gingen wandelen. Ook was hij geobsedeerd door zijn bal. Hij blafte en blafte tot we die bal naar de overkant van de tuin gooiden en hij hem achterna kon rennen om die vervolgens weer naar ons toe te brengen. Dat spelletje kon uren duren – tot vervelens toe. Al zou ik het zo graag weer kunnen doen.

Na zes jaar heb ik het nog steeds moeilijk met het verlies van Bingo. Toch praat ik er niet vaak over, uit angst voor reacties als ‘Het was maar een hond’. Het blijft toch een beetje taboe om toe te geven hoeveel verdriet ik heb gehad na het overlijden van Bingo. Zelfs meer dan na het overlijden van een familielid. Ik vind het best gênant om toe te geven dat ik na zoveel jaren nog steeds wel eens moet huilen als ik aan hem denk.

‘Er hangt een taboe rond het verlies van een huisdier omdat mensen zich inderdaad om hun verdriet schamen’, beaamt Nienke Endenburg, gezondheidspsycholoog en universitair docent mens-dierrelaties aan de Universiteit Utrecht. Ze begeleidt mensen die een huisdier verloren hebben in hun rouwproces. ‘Het idee is dat het ‘maar’ een dier en dat je gewoon een nieuw huisdier moet gaan halen in het asiel. Maar acht van de tien eigenaren zien hun huisdier als volwaardig lid van het gezin. Een huisdier is geen koelkast die je zomaar even vervangt.’

Volgens rouwexpert Manu Keirse hangt er in het algemeen een taboe rond rouw en verdriet in de samenleving. ‘Mensen leren niet meer hoe ze ermee om moeten gaan. Ze hebben de neiging hun verdriet weg te duwen. Het mag er niet zijn. Na een paar weken moeten ze er al overheen zijn. Vroeger werd er veel meer tijd aan rouwen besteed. Voor sommige mensen is hun huisdier hun dierbaarste metgezel. Hun band ermee is erg belangrijk, en het dier betekent heel veel in hun leven.’

Hoe het rouwproces verloopt, hangt grotendeels af van die band met het overleden dier, maar ook van het begrip dat anderen tonen en van andere stressvolle factoren. Dat blijkt uit onderzoek van Gerald Gosse (Nassau Community College, New York) en Michael Barnes (Hofstra University, New Tork), die ruim tweehonderd mensen bevroegen die recentelijk hun huisdier hadden verloren.

Ook Endenburg deed onderzoek het verlies van een huisdier. ‘Gemiddeld duurt het rouwproces 8,5 maanden. Maar er waren grote verschillen. Sommigen waren er al na twee dagen overheen, bij anderen duurt het jaren.’ Endenburg keek naar wat nu het verschil maakt. ‘Dat blijkt vooral de band met het dier te zijn, en de manier waarop het is overleden. Als de euthanasie niet goed verloopt, kan dat tot enorme trauma’s leiden.’ Soms worden dieren niet verdoofd tijdens de euthanasie, stelt Endenburg. En soms doet de verdovende injectie pijn of raakt het dier tijdens de verdoving gedesoriënteerd en gaat het janken.

‘Op rouw staat voor mij geen tijdsduur’, vult Keirse aan. ‘Het duurt zo lang het duurt. Het hangt inderdaad mede af van de betekenis die het huisdier had in het leven van die persoon. Een hond bepaalt ook heel erg je dagelijkse structuur. Je wandelt ermee, je geeft hem elke dag te eten, je verzorgt hem. Hij staat ook altijd klaar als je thuiskomt ’s avonds. Dat valt allemaal weg wanneer hij sterft.’

Bingo’s euthanasie verliep vlot, maar het ging voor mij gewoon allemaal heel snel. De ene dag liep hij nog thuis rond, de andere dag was hij er opeens niet meer. Hij was nog jong, en ook daarom kan ik zijn dood niet goed aanvaarden.

Endenburg: ‘Jullie hondje had twaalf jaar moeten worden. Je verwacht helemaal niet dat het er na drie jaar niet meer zal zijn. Dat is gewoon erg oneerlijk. Dan vraag je je af waarom al die andere honden wél twaalf worden en de jouwe niet.’

Ook vraag ik me soms af of er geen alternatief was. Was er nergens een nieuw medicijn tegen epilepsie bij honden? Of zou dat er gekomen zijn als we nog even hadden gewacht? Ik voel me vaak schuldig en volgens Endenburg ben ik niet de enige. ‘Ik merk dat veel eigenaren met een schuldgevoel kampen na een euthanasie. Het is ook erg moeilijk om dat moment te bepalen. Want jij beslist dan over dood en leven. Dat is onomkeerbaar. Dood is dood. Veel mensen twijfelen of het een week later had gekund, of dat het misschien al eerder moest.’

Die schuldgevoelens en het verdriet keren elk jaar terug. De hele maand december denk ik meer aan Bingo dan tijdens de andere maanden. ‘Een jaar nadat het dier is overleden, zie ik rouw meestal weer naar boven komen bij mijn cliënten’, zegt Endenburg. ‘Of de weken ervoor, wanneer in jouw geval de epilepsieaanvallen erger werden. Het kan helpen om op de sterftedatum een wandeling te maken op de plek waar je hond graag was, of iets met een foto te doen.’

Volgens Manu Keirse kan een ritueel, zoals een herdenking, helpen bij de verwerking van het verlies van een huisdier. ‘Bij rituelen giet je een persoonlijke, privé-ervaring in een maatschappelijke vorm. Zo wordt wat je voelt en beleeft zichtbaar in de maatschappij. Omdat de samenleving er op dat moment ook bij stilstaat, helpt dat.’

Veel begrafenissen voor honden of katten zijn er niet, maar er bestaan wel degelijk uitvaartcentra voor dieren. Er zijn ook dierencrematoria, waar je je dier kunt laten cremeren en een urne of ketting met de as mee naar huis kunt nemen. In België zijn er momenteel vijftien begraafplaatsen en crematoria voor dieren.

Wij begroeven Bingo in de tuin, maar dat mag niet altijd. Zo mag het dier bijvoorbeeld niet gestorven zijn door een besmettelijke ziekte of mag de grond niet klei- of leemachtig zijn.

‘Rituelen zoals begrafenissen hebben wij natuurlijk niet voor niets bedacht. Ze hebben een ontzettend belangrijke functie’, zegt ook Endenburg. ‘Je neemt afscheid, er is een heleboel steun van familie en vrienden. Die steun is belangrijk. Rituelen kunnen ook erg helpen bij het verlies van een huisdier. Een kaartje sturen, of een kaarsje branden, kan al veel betekenen. Maar het gebeurt jammer genoeg niet vaak.’

Sommige mensen hebben rouwbegeleiding nodig na het verlies van een huisdier, zoals de mensen die bij Endenburg langsgaan. Dat is volgens Manu Keirse niet altijd nodig. ‘Verdriet voelen na een verlies is normaal. Sta stil bij dat verdriet. Een foto of een herdenkingsboekje kunnen helpen. En praat erover met mensen die het serieus nemen en waarvan je weet dat je het daartegen kan vertellen.’

In april 2022 verwelkomden mijn ouders en ik ons nieuwe hondje Bono. Zes jaar hebben we geen hond gehad, uit angst om weer zo’n heftig verlies mee te maken. Maar opeens kwam Bono op ons pad en bracht hij zoveel vreugde in huis. Al moet ik toegeven dat ik in het begin niet zo overtuigd was van zijn charmes. Hij bleef maar naar ons blaffen toen we hem ophaalden. Ik kreeg het toen opeens weer heel moeilijk. Ik wilde geen andere hond. Ik wilde Bingo. Maar toen Bono diezelfde avond in mijn armen lag te slapen, was ik verkocht.

Wij hebben zes jaar gewacht. Sommige mensen halen al enkele dagen of weken na de dood van hun vorig huisdier een nieuw dier in huis. Dat doet volgens Manu Keirse een beetje teniet aan het verdriet dat je voelt. ‘Dan lijkt het alsof een hond vervangbaar is, wat niet zo is.’

‘Iedereen moet voor zichzelf bepalen wanneer die een nieuw huisdier neemt’, zegt Nienke Endenburg. ‘Sommige mensen doen dat heel snel en sommige mensen wachten jaren. Sommigen willen nooit meer een nieuw huisdier, omdat ze dat verdriet nooit meer willen meemaken. Heel vaak zeggen ze dat meteen na de euthanasie, om dan toch na verloop van tijd een nieuw huisdier te halen. Dat is helemaal goed. Maar ik zie ook mensen die niet aan het rouwproces willen beginnen en dan maar snel hetzelfde soort dier kopen als het overleden dier. Tot dan blijkt dat dat dier helemaal anders is en de verwachtingen niet kan vervullen.’ Endenburg benadrukt dat je je moet realiseren dat het tijd en energie vraagt om een nieuw dier te leren kennen en er een band mee op te bouwen.

‘Als mensen een nieuwe hond nemen, voelen ze zich ook vaak schuldig tegenover hun vorige hond. Alsof ze er niet meer aan denken, het niet meer erg vinden of ze hem maar vervangen. Maar ieder dier heeft zijn eigen karakter en als je er klaar voor bent, moet je zeker een nieuw huisdier nemen. Zolang je maar beseft dat die je vorig huisdier nooit zal kunnen vervangen.’

Dat Bono Bingo nooit zal kunnen vervangen, staat voor mij vast. Bono heeft zijn eigen persoonlijkheid. Hij is zwart, maar heeft bruine pootjes en twee kleine bruine vlekjes boven zijn ogen. Hij speelt niet zo vaak met de bal als Bingo, hij bijt liever op takken (wat we hem proberen afleren …) en gaat vliegjes achterna. Hij rent de hele tuin rond als een bezetene wanneer hij mij terugziet nadat ik even weggeweest ben. En hij houdt enorm veel van knuffelen en in mijn armen liggen. Ik weet dat hij ook ooit zal sterven. En ik weet dat dat enorm veel pijn zal doen. Maar het enige wat ik kan doen is zoveel mogelijk genieten van de tijd met hem en hopen dat hij zo lang mogelijk een volwaardig lid van ons gezin kan zijn.