November 2019. Hélène Rocks sociale media ontploffen. De doula (bevallingscoach) had de volgende boodschap op Facebook gezet: Heb jij nog schopjes gevoeld ter hoogte van je baarmoeder nadat je al weken, maanden, of zelfs jaren bevallen was? Ik wel, en tot voor kort dacht ik dat ik me maar wat inbeeldde ... tot een vriend me wees op een wetenschappelijk artikel over dit onderwerp en vroeg wat ik ervan vond. Zo vernam ik dat tal van vrouwen nog zulke schopjes voelen. Rock kreeg 260 reacties, vaak van vrouwen met een vergelijkbaar verhaal, en haar bericht werd 600 keer gedeeld.

Rock is niet alleen, dat mag duidelijk zijn. Vier van de tien vrouwen die ooit zwanger zijn geweest, voelt dit soort fantoomschopjes. Dat blijkt uit een onderzoek van Disha Sasan van Monash University (Australië). Ze legde een online vragenlijst voor aan 192 vrouwen tussen 18 en 60 jaar, die 1 tot 42 jaar geleden voor het eerst bevallen waren. Van de vrouwen die fantoomschopjes voelden, had een op de zes dagelijks zo’n ervaring; ruim een op de drie wekelijks. De schopjes bleven in sommige gevallen tot 28 jaar na de bevalling terugkomen. 

Bij Hélène Rock bleef de ‘spookbaby’ twee jaar voelbaar, met “duidelijke schopjes, net zoals in de vijfde of zesde zwangerschapsmaand, op willekeurige tijdstippen van de dag. Beetje bij beetje vervaagden ze.”

Waarom voelen sommige vrouwen deze schopjes en andere niet? Het ligt alvast niet aan de activiteit van de foetus tijdens de zwangerschap, noch aan de bevallingswijze of de gebruikte medische ingrepen, zo blijkt uit Sasans onderzoek.

Wat zijn die fantoomschopjes nu precies? Zijn het willekeurige samentrekkingen van de baarmoeder? Dat is weinig waarschijnlijk, omdat het verschijnsel vaak tot meer dan een jaar na de bevalling optreedt. Tegen dan heeft de baarmoeder al lang haar normale vorm weer aangenomen.

Disha Sasan oppert een andere hypothese: er zijn mogelijk parallellen te trekken met het verschijnsel van fantoomledematen. Na de amputatie van een arm, been, vinger of teen voelen sommige patiënten pijn in het ontbrekende deel van hun lichaam. Het verschijnsel bestrijkt een breed scala aan gewaarwordingen en valt nog niet volledig wetenschappelijk te verklaren.

Normaal gesproken sturen tactiele waarnemingen informatie naar de somatosensibele hersenschors. In dat hersengebied worden ‘kaarten’ gemaakt, die de basis vormen van onze voorstelling van ons eigen lichaam. Zou het kunnen dat de somatosensibele cortex het ongeboren kind beschouwt als een deel van het lichaam van de moeder? Een bevalling is uiteraard geen amputatie, maar het is wel een even abrupt afscheid van een ‘deel’ van je lichaam. 

Dat veronderstelt Sasan althans. Ter ondersteuning van haar hypothese wijst de neurowetenschapper erop dat een van de drie vrouwen die hun borsten hebben laten verwijderen ze nog steeds voelen. Bovendien veranderen de hersenen tijdens de zwangerschap. Dat toont onder meer een onderzoek van Elseline Hoekzema (Universiteit Leiden) uit 2017 aan. Op hersenscans is een afname te zien van de grijze masse in hersengebieden die verband houden met sociale vaardigheden. Die hersenplasticiteit zou kunnen leiden tot een hertekening van de somatosensibele ‘kaarten’, waarbij de baby wordt opgenomen als deel van het lichaam. 

De gewaarwording van schopjes als een soort fantoompijn? Daar is Jozine de Graaf het niet mee eens. Zij is expert in fantoompijn en verbonden aan de universiteit van Aix-Marseille en het Franse CNRS. "Het zou mij ten zeerste verbazen als de somatosensibele schors het ongeboren kind in zo’n korte tijd als een deel van het lichaam van de moeder zou gaan beschouwen.” Vier of vijf maanden is wel erg kort om de kaart van het lichaam te hertekenen. “En dan nog zou niet zozeer de baby zelf als een soort nieuw orgaan in kaart gebracht worden, maar de gewaarwording van het schoppen.” 

Bernard Calvino, neurofysioloog gespecialiseerd in pijn, is evenmin overtuigd. “We kunnen moeilijk parallellen trekken omdat er nergens in de wetenschappelijke literatuur zo’n specifieke hersenkaart van de zwangere vrouw wordt beschreven.” Naast de korte tijdspanne vindt hij ook de beperkte mate van stimulatie problematisch. “Het lichaam brengt zichzelf in kaart op basis van dagelijkse ervaring en gewaarwording: alle delen van ons lichaam sturen voortdurend informatie door.” De enige informatie die het lichaam krijgt over de aanwezigheid van een baby zijn de gewaarwordingen in de baarmoeder. Een eindig aantal discrete prikkels dus, in tegenstelling tot een continue stroom van informatie.

Jozina de Graaf voert verder tegen deze hypothese aan dat "de somatosensibele schors een duidelijke voorstelling heeft van de armen en de benen, omdat we die dag in, dag uit nodig hebben. Maar de baarmoeder onderscheiden de hersenen niet echt van de andere organen in de onderbuik, omdat ze die niet hoeven te controleren: de baarmoeder functioneert zelfstandig. We zeggen tenslotte ook dat we 'buikpijn' hebben, en geen 'darmpijn'.”

Het lijkt haar dus sterk dat het lichaam überhaupt een 'kaart' heeft van de baarmoeder. Verder zegt ze nog over die controle: “We hebben ruim honderd mensen met fantoomledematen gesproken, en zij konden op commando ‘bewegingen’ uitvoeren. Slechts twee van hen voelden hun afgezette ledematen uit zichzelf bewegen, zonder enig commando.” De moeders, daarentegen, hebben geen enkele controle over de fantoomschopjes die ze voelen. 

Bijgevolg moet hieraan een ander mechanisme ten grondslag liggen. Bovendien heeft de vrij constante pijn die geamputeerden voelen, vaak voor de rest van hun leven, maar weinig gemeen met de sporadische gewaarwordingen die vrouwen melden, en die meestal na enkele jaren verdwijnen. Zo gaf slechts een kwart van de ondervraagden in de Australische studie aan dat ze nog steeds schopjes voelden op het moment van de enquête – toen ze gemiddeld zeven jaar bevallen waren.

Scans over fantoomschopjes zijn er niet. De hypothese over fantoomschopjes kun je dus niet hard maken. Disha Sasan oppert echter nog een andere mogelijke verklaring. Vrouwen zijn tijdens hun zwangerschap sterker gefocust op hun lichaam dan voorheen. Daardoor zouden ze ook na de bevalling volstrekt normale interne bewegingen verkeerd interpreteren, zoals darmbewegingen. Zo zouden ze pakweg een luchtbel in de darm waarnemen als een beweging van de foetus, die ze zich nog levendig kunnen herinneren en waar ook emoties aan gekoppeld zijn. 

Dat is een veel minder spectaculaire hypothese, maar ze maakt het verschijnsel daarom niet minder relevant. “De psychologische en emotionele factoren lijken me veel belangrijker bij deze gewaarwordingen na de bevalling”, vindt Bernard Calvino. In het Australische onderzoek omschreef 25 procent van de vrouwen de ervaring als positief, 16 procent als negatief, en 27 procent voelde zich verward of van streek. Schopjes voelen van een baby die er niet is, kan angst en depressie in de hand werken, zeker in de kwetsbare periode vlak na de bevalling.

Dat geldt al helemaal als er sprake is van een doodgeboren kind of een late abortus om medische redenen. “Zo goed als altijd voelen deze vrouwen de eerste dagen de baby nog bewegen in hun buik”, zegt psycholoog Nathalie Lancelin-Huin. Zij werkt met vrouwen op de kraamafdeling die deze ervaring moeten verwerken. “Als ze me eindelijk durven te vertellen dat ze schopjes voelen, beginnen ze vaak met ‘Je zult vast denken dat ik gek ben, maar …’. Ze zijn in tweestrijd tussen wat ze weten en wat ze voelen. Ze ondergaan die lijdzaam, maar soms ook met een zekere melancholie, want die schopjes verbinden hen nog met hun verloren baby.” 

Als een soort echo van het overleden kind kunnen ze soms helpen om het drama een plaats te geven. “Naarmate de tijd het leed verzacht, krijgt de baby een permanent plekje in hun hart, in plaats van in hun buik, en dan voelen ze geen schopjes meer.”

Disha Sasan vond niet meteen een verband tussen fantoomschopjes en een postnatale depressie. Ook vrouwen die geen drama hebben meegemaakt of psychologische problemen hebben, voelen schopjes. “Het zijn vaak vrouwen die zich sterk bewust zijn van hun lichaam”, zegt ook Nathalie Lancelin-Huin. “Zwanger zijn is een unieke innerlijke ervaring en sommige vrouwen kunnen de herinnering daaraan sterk en langdurig vasthouden, met enige nostalgie. Het is als een gong die nog lang nagalmt. Het lichaam is als een klankkast voor het innerlijke leven.” En dus misschien ook voor hoe moeilijk je het ermee kunt hebben om geen kind meer te dragen?

Ik heb me meer dan eens afgevraagd of ik mentaal wel gezond ben, geeft Hélène Rock toe. Net als vele andere vrouwen die op haar Facebookbericht reageerden. Rock deed zelfs verschillende zwangerschapstesten om een verklaring te vinden voor de schopjes. Ze voelde zich opgelucht toen ze er eindelijk met collega-doula’s over durfde te praten.

Vrouwen die fantoomschopjes voelen – of ze nu een dramatische of een heerlijke zwangerschap hebben gehad – komen niet makkelijk met hun gevoelens naar buiten, uit angst om veroordeeld te worden. “Het is best heftig als iemand botweg reageert met 'Och, het zit allemaal tussen je oren', en daarmee volledig voorbijgaat aan je gevoelens, want die zijn daarom niet minder echt”, zegt Rock. 

Het Australische onderzoek heeft het mysterie van de fantoomschopjes niet ontrafeld. Maar het heeft ze wel bespreekbaar gemaakt.