Sommige mensen voeren echt uit wat ze in hun dromen beleven. Dat kan een vroeg signaal zijn van de ziekte van Parkinson of andere hersenaandoeningen.
Alan Alda rende voor zijn leven. De acteur, vooral bekend van zijn rol in de tv-serie M*A*S*H, bevond zich niet op de set. Deze dreiging was echt, of zo voelde het tenminste. Dus toen hij een zak aardappelen voor zich zag, greep hij die en gooide hem naar zijn aanvaller. Plotseling veranderde de scène. Alda werd wakker in zijn slaapkamer, de zak aardappelen was een kussen dat hij zonet naar zijn vrouw had gegooid.
Het letterlijk uitvoeren van dromen wordt RBD genoemd – een afkorting voor rapid eye movement sleep behavior disorder of remslaapgedragsstoornis. Tot een op de honderd mensen lijdt eraan. Bij hen is de ‘rem’ stuk die hen lam zou moeten leggen tijdens hun REM-slaap, de slaapfase waarin we gewoonlijk dromen. De Franse neurowetenschapper Michel Jouvet ontdekte in de jaren 1950-1960 hoe dat zat bij katten. Hij deed een reeks experimenten waarbij hij delen van de hersenstam bij de dieren beschadigde. De katten gedroegen zich normaal als ze wakker waren, maar als ze sliepen, werden ze ongewoon actief. Ze gingen met tussenpozen sluipen, slaan, bijten, spelen en verzorgend gedrag vertonen. Toch waren de dieren vast aan het slapen.
RBD kan bij mensen een voorbode zijn van neurodegeneratieve ziekten waarbij het eiwit α-synucleïne betrokken is en kluwens vormt in het brein.
Niet al het nachtelijk gedrag is RBD. Wie slaapwandelt of praat in z’n slaap, doet dat tijdens de niet-REM-slaap. Het verschil is te zien in een slaaplab, waar artsen de slaapstadia kunnen volgen om te zien wanneer iemand beweegt. Daarnaast kan RBD ook uitgelokt worden door medicijnen als antidepressiva of door aandoeningen als narcolepsie of een hersentumor.
“Het is het sterkste signaal dat we hebben voordat de symptomen van de ziekte te zien zijn”
Is er geen sprake van deze laatste verklaringen, dan is het risico groot dat je binnen de tien, vijftien jaar symptomen zult krijgen van een hersenziekte. Het kan gaan om parkinson, maar ook om Lewy body-dementie, waarbij kleine clusters van α-synucleïne (Lewy bodies, red.) zich ophopen in de hersenen, wat zorgt voor cognitieve en motorische problemen. Een derde ziekte is multipele systeem atrofie (MSA), die onder meer je bewegingen en ademhaling kan verstoren.
Sterk signaal
Uit onderzoek blijkt dat RBD een betrouwbaarder voorspeller is van toekomstige synucleïneziekten dan andere vroege signalen, zoals constipatie en een verminderd reukvermogen. Toch moest Alda zijn neuroloog overtuigen om een hersenscan voor parkinson te maken nadat hij over het verband had gelezen. Die scans bevestigden Alda’s vermoeden: hij had parkinson. Hij deelde zijn ervaring met het publiek “omdat ik dacht dat iedereen die een symptoom heeft, zelfs als het niet een van de gebruikelijke is, er voordeel bij heeft dit te weten”, zegt hij. “Hoe eerder je het aanpakt, hoe meer kans om de symptomen tegen te houden.”
De laatste jaren is het bewustzijn over RBD en de kennis van het verband met neurodegeneratieve ziekten gegroeid. Door het verband te bestuderen, krijgen onderzoekers ideeën om vroegtijdig in te grijpen. Onder de vroege aanwijzingen voor parkinson is RBD bijzonder, zegt Daniela Berg, neuroloog aan het Universitair Ziekenhuis Schleswig-Holstein in Duitsland. “Het is het sterkste signaal dat we hebben voordat de symptomen van de ziekte te zien zijn.”
