Na de veel te lang durende coronacrisis is daar opeens een oorlog. Ver van ons bed, maar toch ook niet. Al die gebeurtenissen kunnen heel wat stress veroorzaken. Hoe ga je daarmee om?
“Het zijn toch rare tijden”, “De crisissen lijken niet op te houden”, of “Waar gaat de wereld toch naartoe… “ zijn uitspraken waar we momenteel niet meer aan kunnen ontsnappen. Na de veel te lang durende coronacrisis is daar opeens een oorlog. Ver van ons bed, maar toch ook niet. Jammer genoeg kunnen we de impact van deze gebeurtenissen op ons functioneren niet langer ontkennen. Vele kinderen, jongeren en volwassenen kampen met langdurige stress. Hoe kunnen we deze stressgevoelens nu beter begrijpen? En misschien nog belangrijker, hoe kunnen we hiermee omgaan?
De impact van stressvolle gebeurtenissen en trauma’s op het fysiek en mentaal functioneren van de mens is een reeds veel onderzocht en beschreven onderwerp. Dat vreselijke gebeurtenissen zoals de huidige oorlog in Oekraïne sporen nalaten, verbaast bijna niemand meer. Meer en meer kinderen, jongeren en volwassenen trekken aan de alarmbel en signaleren langdurige stress. Om beter te kunnen omgaan met deze stressgevoelens is het helpend om te begrijpen wat er op deze momenten in ons lichaam gebeurt. Om stress te begrijpen, hebben we eerst (basis)kennis nodig over de werking van de hersenen. Daarna introduceren we het Window of Tolerance, een toegankelijke manier om te begrijpen wat er aan de hand is in ons lichaam op momenten van stress en hoe we ons stresslevel opnieuw kunnen doen dalen.
Een (zeer beknopte) introductie in onze hersenarchitectuur
Om het niet te ingewikkeld te maken, delen we onze hersenen op in drie grote gebieden, die hiërarchisch georganiseerd zijn van beneden naar boven en van binnen naar buiten: het reptielenbrein, het limbisch systeem en de neocortex. Hoewel deze hersengebieden met elkaar in verbinding staan, besturen ze elk een afzonderlijke reeks functies. Zo zorgt het reptielenbrein (de hersenstam) voor onze belangrijkste regelfuncties zoals lichaamstemperatuur, ademhaling, hartslag, slaap-waak ritme, etc. Het limbisch systeem regelt onze emotionele reacties, zoals angst, liefde, vreugde… die vervolgens ons gedrag sturen. Tenslotte hebben we de neocortex of de hersenschors die de meest complexe en menselijke functies in goede banen leidt, zoals abstract denken, plannen, bewuste besluitvorming, spraak en taal, etc.
De hiërarchische organisatie van deze hersengebieden brengt met zich mee dat deze niet gelijktijdig ontwikkelen, maar in een sequentiële volgorde. De lagere gebieden van de hersenen, het reptielenbrein, zijn het eenvoudigst en ontstaan en ontwikkelen als eerste tijdens de groei van een kind. Zoals de naam van dit hersengebied al verklapt, delen we de organisatie van deze lagere hersengebieden met onder andere reptielen. Daarna ontwikkelen de meer complexe gebieden, zoals het limbisch systeem. Deze middelste gebieden delen we met andere zoogdieren. Tenslotte, wanneer we naar de bovenste en buitenste laag van onze hersenen toegaan, ontwikkelt onze hersenschors. Deze buitenste gebieden hebben we enkel gemeen met andere primaten, zoals apen. Het is onze frontale hersenschors die ons als mens onderscheidt en uniek maakt!
Onze hersenen en stress
Een hele dag door krijgen onze hersenen gigantisch veel prikkels te verwerken. Deze worden door onze lagere hersengebieden vergeleken met eerder opgeslagen informatie en worden verder doorgestuurd voor verwerking indien ze nieuwe informatie bevatten. Ons reptielenbrein en limbisch systeem maken dus globaal een inschatting van de binnenkomende informatie en trekken conclusies op grond van vergelijkingen. Hun hoofdtaak is om ons in leven te houden en daarmee enorm snel te reageren op onbekende prikkels of prikkels die een mogelijke dreiging met zich meebrengen. Wanneer ze notie maken van, volgens hun interpretatie, reëel gevaar, sturen ze onmiddellijk onze spieren en hormonen (adrenaline, noradrenaline, cortisol,…) aan die ons lichaam klaarmaken om te reageren op de nakende dreiging. Dit leidt tot de zogenaamde fight, flight, of freeze responsen, waar we later nog dieper op ingaan. Na deze eerste globale interpretatie en vergelijking wordt diezelfde prikkel doorgestuurd naar de neocortex. De neocortex analyseert of de prikkel effectief een gevaar vormde, waardoor onze stressrespons snel kan zakken of net aangehouden wordt indien nodig.
Stressvolle of traumatische ervaringen kunnen onze hersenen, en daarmee ook ons gedrag, voorgoed veranderen. Ondanks de overtuiging dat kinderen veerkrachtig zijn, zijn kinderen en jongeren net ontvankelijker voor stressvolle gebeurtenissen en trauma’s dan volwassenen. Het brein is nog volop in ontwikkeling en is daardoor plooibaar en gevoelig voor ervaringen, in goede en slechte zin. Ervaringen vormen ons geheugensjabloon, onze basis waar we later binnenkomende informatie mee zullen vergelijken.
Wanneer kinderen of jongeren herhaaldelijk of langdurig geconfronteerd worden met stressvolle gebeurtenissen of trauma’s, kan het stressreactiesysteem overactief worden. We kunnen dit het best vergelijken met een alarmsysteem dat ons huis dient te beveiligen tegen inbrekers (= reëel gevaar). Maar wat als het alarmsysteem veel te scherp is afgesteld? Dan begint het te loeien als er nog maar een kleine vlieg passeert (= geen gevaar). Zo werken de hersenen van iemand die geconfronteerd werd met impactvolle, negatieve ervaringen. De hersenen scannen de omgeving voortdurend af op gevaar en over interpreteren omgevingssignalen als dreigingen, wat onmiddellijk extreme reacties met zich meebrengt. Vanuit deze traumabril kunnen we heel wat gedrag verklaren en begrijpen van kinderen en jongeren die iets moeilijks hebben meegemaakt. Om het te vertalen naar de huidige maatschappelijke toestand: kinderen of jongeren die iemand verloren zijn aan de pandemie, zijn moeten vluchten voor oorlog, of door alle boodschappen in de media langdurige stress ervaren, zouden wel eens gedragsveranderingen kunnen vertonen die op het eerste zicht geen steek houden, maar eigenlijk perfect te verklaren zijn.
Een behulpzaam kader: the Window of Tolerance
In 1999 bracht Dan Siegel een model naar voren dat op een toegankelijke manier duidelijk maakt wat er gebeurt met ons als mens als de stress of spanning te groot wordt. Hoewel het oorspronkelijk bedoeld was voor mensen die een trauma hebben meegemaakt, is het ook helpend om begrip te tonen voor en om te gaan met alledaagse stress.
Binnen ons “venster”, of window of tolerance, fluctueert onze stressrespons in beperkte mate door de dagdagelijks gang van zaken. Binnen ons venster zijn we in staat om hier op een ontspannen en flexibele manier op te reageren. We staan in contact met onze omgeving en kunnen onze emoties reguleren. Zolang we binnen ons venster functioneren, reguleert onze neocortex ons gedrag. Wanneer gebeurtenissen te stressvol zijn, neemt ons primitieve reptielenbrein het over en kunnen we op twee manieren uit ons venter komen. Een eerste optie is dat we overprikkeld (hyper-aroused) reageren: de fight or flight response. Deze respons gaat gepaard met angstige en overweldigende gevoelens, agressie, woede, impulsief gedrag, etc. Een tweede optie is dat we onderprikkeld (hypo-aroused) reageren: de freeze response. Deze respons gaat gepaard met een verlies van connectie met jezelf en de omgeving, het afvlakken of niet meer voelen van emoties, functioneren op automatische piloot etc.
Maar hoe linken we ons stressreactiesysteem in de hersenen nu met het Window of Tolerance? Wel, denk even terug aan het alarmsysteem dat te scherp is afgesteld. Als je al een tijd in een stresstoestand verkeert of een trauma hebt meegemaakt, dan is je venster veel kleiner in vergelijking met mensen die deze ervaringen niet hebben gekend. De mate waarin je gezonde mensenbrein alles reguleert, je ontspannen en flexibel bent en in verbinding staat met jezelf en anderen is met andere woorden sterk afgenomen. Je hebt dus veel minder spanning nodig om uit je venster te komen en een fight, flight of freeze reactie te genereren. Gelukkig kan je je venster ook weer vergroten wanneer je je opnieuw in een veilige omgeving bevindt, bijvoorbeeld door nieuwe ervaringen op te doen met behulp van therapie. Ook wanneer je dreigt uit je venster te schieten of zelfs wanneer het al te laat is, kan je leren om in je venster te blijven of ernaar terug te keren. Het is een interessante zoektocht om te ontdekken wat voor jou helpend kan zijn, maar hier alvast enkele suggesties: mindfulness, emotieregulatie technieken, sport, ademhalingsoefeningen, …
De moraal van het verhaal
Iedereen wordt in het leven geconfronteerd met stressvolle episodes. Maar wanneer iemand geconfronteerd wordt met overmatige stress of trauma’s, weet dan dat dit veranderingen teweeg brengt in iemands hersenen én gedrag, zeker bij kinderen en jongeren. Met de huidige maatschappelijke crisissen kampen meer en meer mensen met stressklachten. Wanneer je opschrikt van iemands reacties of gedrag, probeer dan met mildheid naar elkaar te kijken. Begrip en steun voor elkaar zijn het begin van verandering.
Deze blogpost werd geschreven door Lore Vankerckhoven, doctoraatsonderzoeker psychologie aan de KU Leuven. Deze blog verschijnt ook op https://opgroeienblog.wordpress.com.
Wil je meer weten over dit thema? Neem dan eens een kijkje in de bronnen waar ik inspiratie haalde voor deze blog!
Corrigan, Fisher, J., & Nutt, D. (2011). Autonomic dysregulation and the Window of Tolerance model of the effects of complex emotional trauma. Journal of Psychopharmacology (Oxford), 25(1), 17–25. https://doi.org/10.1177/0269881109354930
Hershler. (2021). Looking at Trauma: A Tool Kit for Clinicians. Penn State University Press.
Jeong, Durham, E. L., Moore, T. M., Dupont, R. M., McDowell, M., Cardenas-Iniguez, C., Micciche, E. T., Berman, M. G., Lahey, B. B., & Kaczkurkin, A. N. (2021). The association between latent trauma and brain structure in children. Translational Psychiatry, 11(1), 240–240. https://doi.org/10.1038/s41398-021-01357-z
Perry, B., & Szalavitz, M. (2006). The boy who was raised as a dog and other stories from a child psychiatrist's notebook: What traumatized children can teach us about loss, love, and healing. Basic Books.
