Straf zet niet aan tot betere samenwerking

We hebben pas baat bij samenwerken als anderen dat ook doen. Daarom beschouwen wetenschappers het uitvoeren van straffen als een manier om anderen te dwingen tot samenwerking. Japanse en Chinese onderzoekers testten die theorie. Ze schotelden hun proefpersonen een sociaal dilemma voor.

Een korte omschrijving van het dilemma. Tijdens een spelronde had elke speler slechts één tegenspeler. Ze kregen de keuze om samen te werken of ‘vals te spelen’. Vals spelen leverde acht punten op, maar alleen als de tegenspeler koos voor samenwerking. Kozen beide spelers ervoor om samen te werken, dan kregen ze elk vier punten. Allebei vals spelen leverde nul punten op. Op het einde van het spel reikten de onderzoekers geld uit, evenredig aan ieders puntenaantal.  

In de eerste groep van 75 spelers, wisselden de tegenstanders elke ronde. In groep twee speelden ze telkens tegen dezelfde persoon. Dat gold ook voor groep drie, maar daar kregen de spelers de optie om de andere te straffen als die niet meewerkte. Wie ervoor koos om zijn tegenstander te straffen, verloor zelf ook een aantal punten, maar de tegenstander verloor er meer. De onderzoekers voorspelden dat wie telkens tegen dezelfde persoon speelt, op termijn beter zou samenwerken omdat er vertrouwen ontstaat. Als straffen inderdaad iemand dwingen om samen te werken, zou er in groep drie de meeste samenwerking moeten zijn.

De eerste hypothese klopte: wie elke ronde van partner wisselde, werkte slechts samen in vier procent van de gevallen. In de statische groepen was er in 38 procent van de spelletjes sprake van wederzijdse samenwerking. Vals spelen bestraffen werkte echter niet. In groep drie was de samenwerking niet beter dan in groep twee (37%). ‘Zelfs als de boodschap van een straf zou zijn: “ik wil dat je samenwerkt”, lijkt het bij de eerder over te komen als “ik wil je pijn doen”’, schreven de onderzoekers. Straffen hadden een demoraliserend effect, waardoor spelers hun interesse in het spel verloren.