Vergeten Heldinnen: mannelijke acteurs verouderen, vrouwelijke worden vervangen

Te jong of te oud: het zijn twee argumenten waardoor sommige sollicitanten een droomjob mislopen, ondanks dat ze de gevraagde kwaliteiten bezitten. Leeftijdsdiscriminatie, ook bekend als ageism, is een wijdverspreid maatschappelijk probleem dat zowel jongeren als ouderen treft. Het is een vorm van discriminatie waarbij mensen worden gediscrimineerd op basis van hun leeftijd.

Uit onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) blijkt dat negatieve stereotypen van ouderen ervoor zorgen dat zij kansen missen op verschillende gebieden, waaronder werkgelegenheid en gezondheidszorg. Ouderen krijgen hierdoor minder kansen, lopen een groter risico op armoede of voelen zich minder gelukkig. Om de heersende stereotypen en vooroordelen aan de kaak te stellen, is het belangrijk om kritisch te kijken naar hoe ouderen worden afgebeeld in onze populaire cultuur.

Ouder worden op het grote scherm: een dubbele standaard

Ouder worden is helemaal natuurlijk, maar in de filmindustrie lijken vrouwen er heel anders mee om te moeten gaan dan mannen. Kijk maar naar acteurs zoals Harrison Ford die ouder worden, terwijl hun vrouwelijke tegenspelers opvallend jong blijven. Waarom verdwijnen vrouwen van het witte doek naarmate ze ouder worden? Uit recent onderzoek van de Annenberg Inclusion Initiative van de University of Southern California blijkt dat vrouwelijke personages van 45 jaar en ouder slechts in 21% van de 100 best verdienende films van 2021 een hoofdrol hadden. In schril contrast hiermee was dit percentage voor mannelijke personages ouder dan 45 jaar maar liefst 79%. Deze bevindingen weerspiegelen het dominante patroon in onze westerse samenleving, waar jeugdigheid centraal staat, en helaas is dat vooral nadelig voor vrouwen. Het is gewoon seksisme én leeftijdsdiscriminatie in één klap! Oudere vrouwen worden geconfronteerd met onrealistische schoonheidsidealen en worden verwacht te voldoen aan het ideaalbeeld van succesvol ouder worden. Zodra de eerste tekenen van veroudering zichtbaar zijn, worden vrouwen gewoon van het scherm verbannen.

Deze trend van leeftijdsdiscriminatie tegen vrouwen gaat vaak hand in hand met seksisme. Oudere vrouwen worden regelmatig bekritiseerd om hun uiterlijk, terwijl oudere mannen als aantrekkelijk worden beschouwd. Films worden vaak vanuit een heteronormatief en mannelijk perspectief gemaakt, waardoor vrouwen die niet langer aan het ideaalbeeld voldoen eenvoudigweg van het scherm verdwijnen. Dit probleem is eerder aangekaart door Hollywoodactrices zoals Helen Mirren, Geena Davis, Dakota Johnson en Naomi Watts. Ook in België is er een probleem in de representatie en de discours rond ouder worden.

Leeftijdsdiscriminatie voorbij Hollywood

Mijn onderzoek richt zich op de representatie en de discussies rondom leeftijd in 133 Belgische films (1945-2022). Door de 15% meest populaire films per decennium te selecteren en de oudere personages te turven, wordt duidelijk dat leeftijdsdiscriminatie ook een probleem vormt in de Belgische filmindustrie. Van de 120 films die tot nu toe zijn geanalyseerd, blijkt slechts 14 procent van de personages 65 jaar of ouder te zijn. Deze groep is verdeeld in 53 procent mannen en 47 procent vrouwen. Naarmate de leeftijd stijgt, daalt het aantal oudere personages aanzienlijk, waarbij slechts 23% ouder is dan 75 jaar. Bovendien is het opvallend dat de rol die ze vervullen hoofdzakelijk nevenpersonages betreft. Er zijn maar weinig films waarin ouderen daadwerkelijk centraal staan.

Het verontrustende is dat in veel van deze populaire films oudere personages vaak worden gereduceerd tot de rol van grootouders of zelfs helemaal onzichtbaar zijn. Daarnaast komt ook het fenomeen van gendergerichte leeftijdsdiscriminatie naar voren in Belgische filmproducties. Neem bijvoorbeeld de film "Tango Libre" uit 2012, waarin een sterk contrast te zien is tussen de betekenis die aan oudere mannen en oudere vrouwen wordt toegekend. Het vrouwelijke hoofdpersonage Alice zegt namelijk:

"J’aime bien les vieux" (Ik houd wel van oude mannen)

waarop het mannelijke hoofdpersonage antwoordt: "Je n'aime pas les vieilles" (Ik houd niet van oude vrouwen).

Het probleem van leeftijdsdiscriminatie beperkt zich dus niet tot de Verenigde Staten maar is ook aanwezig in de Belgische filmindustrie. Terwijl heel wat mannelijke acteurs - denk maar aan Jan Decleir, Jaak Van Assche en Jo De Meyere - op het grote scherm blijven verschijnen, krijgen oudere vrouwen steeds minder rollen aangeboden naarmate ze ouder worden. Waar zijn de vrouwelijke tegenspeelsters van Jan Decleir of Jaak Van Assche gebleven? Waarom moeten vrouwen vanaf hun vijftigste het scherm verlaten, terwijl mannelijke acteurs hun carrière tot op hoge leeftijd kunnen voortzetten?

In Belgische films is er een schrijnend gebrek aan oudere volwassenen op het grote scherm, net zoals in de Verenigde Staten. Leeftijdsdiscriminatie gecombineerd met gender speelt hierbij een rol. Het is opvallend hoe Jan Decleir ouder wordt in films, terwijl zijn tegenspeelsters steeds jonger lijken te worden. Oudere vrouwen verdwijnen geleidelijk aan van het toneel zodra ze de vijftig passeren. Dit trieste fenomeen is ook sterk verbonden met het genre van de films, waarbij actrices na hun 35ste vaak als te oud worden beschouwd om de liefdesinteresse te vertolken van een vijftigjarige mannelijke tegenspeler binnen het romcom genre.

Het gebrek aan diversiteit en inclusie

In zowel Belgische als Amerikaanse films is er een opvallend probleem met betrekking tot het tonen van diversiteit onder oudere volwassenen. De Women Over 50 studie, uitgevoerd door het Geena Davis Institute, onthulde alarmerende cijfers in de top tien best verdienende Amerikaanse films van 2010 tot en met 2020. Daaruit bleek dat maar liefst 80 procent van de personages wit waren. Slechts 5 procent van de personages had een beperking, en geen enkel personage vertegenwoordigde de LGBTQIA+ gemeenschap. Bovendien wordt seksualiteit op latere leeftijd vaak als taboe beschouwd. In veel films wordt seksualiteit niet eens besproken, laat staan dat het op het scherm wordt getoond. Daarnaast ontbreekt het aan vertegenwoordiging van minderheidsgroepen. Dit gebrek aan representatie zorgt ervoor dat een aanzienlijk deel van de bevolking wordt genegeerd en vergeten. Een diverse weergave van ouder worden is van essentieel belang, zodat alle ouderen zich kunnen identificeren met de personages die worden afgebeeld.

Gelukkig zijn er de laatste jaren ook in de Belgische filmwereld enkele positieve veranderingen te zien. Er worden steeds meer films gemaakt die een veelzijdige en complexe kijk geven op ouder worden en liefde op latere leeftijd. Neem bijvoorbeeld de film "Achter de Wolken" van Cecilia Verheyden uit 2016. Deze film daagt de maatschappelijke opvattingen rond ouder worden uit en laat ook op een positieve manier seksualiteit op latere leeftijd zien. Er is meer aandacht voor oudere personages en hun unieke verhalen.

Op weg naar een inclusieve toekomst!

Het probleem van negatieve representatie en het gebrek aan oudere vrouwen op het witte doek is niet alleen een kwestie in de Verenigde Staten, maar ook hier in België. Vrouwen verdwijnen veel sneller van het scherm en worden geconfronteerd met negatieve stereotypen in vergelijking met hun mannelijke tegenhangers. Het is van groot belang om diversiteit in de weergave van ouder worden te omarmen, omdat dit de stereotypen en vooroordelen ter discussie stelt en uiteindelijk tot verandering leidt. Dit gaat tenslotte over de toekomst van ons allemaal.

Laten we samen streven naar een inclusieve filmindustrie waarin ouder worden wordt gevierd en waar alle mensen, ongeacht hun geslacht of leeftijd, zich vertegenwoordigd kunnen voelen. Zowel het Vlaams Audiovisueel Fonds (VAF) als Le Centre du Cinéma et de l'Audiovisuel hebben een maatschappelijke rol en spelen een essentiële rol bij tal van filmproducties in België. Daarom is het van groot belang dat zij in hun financieringsbeslissingen niet alleen aandacht besteden aan gender, etniciteit en seksualiteit, maar ook aan leeftijd. Dit omvat zowel het toekennen van relevante rollen aan ouderen op het scherm als het betrekken van ouderen bij filmproducties achter de schermen. Samen kunnen we bouwen aan een betere toekomst vol inspiratie en diversiteit op het witte doek!