Hersenwetenschappers, psychologen en biologen buigen zich al een aantal decennia over die vraag. Zo weten we dat slaap niet één maar meerdere functies heeft.
Er zijn meerdere manieren om slaap te onderzoeken. Je kunt proefkonijnen wakker houden, de slaapduur en -fases tussen verschillende diersoorten bestuderen, slaapstoornissen bekijken of het slapende brein onder de loep nemen. Dat laatste is trouwens niet eenvoudig. Hersenscans maken geluid en ze liggen bovendien niet comfortabel. Dat verstoort het gedrag van de slaper. De hersenen spelen hoogstwaarschijnlijk de belangrijkste rol van alle lichaamsdelen in slapen. Tijdens het slapen doorlopen we verschillende slaapfases die worden gekenmerkt door verschillende patronen van hersenactiviteit. Complexe hersennetwerken zijn op verschillende momenten actief.
Door slaap met al die technieken te bestuderen, zijn er in ieder geval vijf belangrijke functies ontdekt. Ten eerste is slapen belangrijk voor de ontwikkeling van het brein. Het vogelbekdier heeft bijvoorbeeld vlak na de geboorte buitengewoon veel remslaap. Rem staat voor Rapid Eye Movement. In deze slaapfase maken de ogen snelle verticale bewegingen en vinden de meeste dromen plaats. Pasgeboren vogelbekdiertjes kunnen bijna niks en zijn volledig afhankelijk van hun moeder. Jonge giraffen daarentegen hebben veel minder remslaap én kunnen direct na de geboorte al lopen. De remslaapfase lijkt dus nodig voor de ontwikkeling van het brein.
Tijdens de slaap hoeft je brein geen andere prikkels te verwerken. Het krijgt de kans om de eerder opgedane informatie een plekje te geven
Ten tweede ruimt het brein tijdens de slaap afvalstoffen op. Grote dieren slapen minder lang dan kleine dieren. En grote dieren hebben een tragere stofwisseling. Een snelle stofwisseling zorgt voor meer afvalstoffen. Kleine dieren moeten dus langer slapen om al die afvalstoffen kwijt te raken. Tijdens de diepe slaapfase (non-remslaap) zijn cellen minder actief en hebben ze de kans om de schadelijke afvalstoffen op te ruimen.
Dan is er nog een derde slaapfunctie bekend. Zonder slaap kunnen bepaalde chemische reacties in de cellen mogelijk niet plaatsvinden. Het brein maakt steeds eiwitten aan en breekt ze ook weer af. Al die chemische activiteit gaat helaas niet altijd goed samen. Door te slapen gaan bepaalde processen even ‘uit’ waardoor anderen hun werk weer kunnen doen.
Een vierde reden waarom we slapen, is herstel. Als je wakker bent, gebruiken hersencellen veel signaalstoffen, ofwel neurotransmitters. Die stoffen raken op. Bovendien verdwijnen de receptoren waar de neurotransmitters aan binden langzaamaan als ze er lang aan worden blootgesteld. Als je slaapt, komen er minder of geen neurotransmitters meer vrij waardoor de receptoren en neurotransmitters zich herstellen.
Tot slot de vijfde rol van slaap: het versterkt het geheugen. Al zijn wetenschappers het nog niet met elkaar eens over deze slaapfunctie. Tijdens de slaap lijkt er een soort reorganisatie van hersennetwerken plaats te vinden. Zwakke connecties tussen hersencellen verdwijnen en de sterke blijven bestaan. Zo leg je misschien herinneringen vast. Tijdens de slaap hoeft je brein geen andere prikkels te verwerken. Het krijgt de kans om de eerder opgedane informatie een plekje te geven.
Toch weten we nog steeds niet alles. De wetenschap blijft druk met het uitvogelen van alle functies van slaap. Misschien zijn er wel allerlei functies waar we ons helemaal niet bewust van zijn …
Sebastiaan Overeem is somnoloog bij het Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe, en hoogleraar slaapdiagnostiek aan de TU Eindhoven. Wetenschapsjournalist Anouk Bercht legde hem deze vraag voor en tekende zijn antwoorden op.
In deze rubriek beantwoordt een wetenschapper een vraag uit de Vlaamse Wetenschapsagenda. www.vraagvoordewetenschap.be
