De oorlog heeft niet alleen gevolgen op aarde, maar verstoort ook de internationale samenwerking bij lopende en geplande projecten voor ruimtewetenschap en ruimteverkenning.
Beeld: Een prototype van de Rosalind Franklin Rover van de Europese ruimtevaartorganisatie, een onderdeel van de gezamenlijke Europees-Russische ExoMars-missie.
In de weken nadat Vladimir Poetin Russische troepen zijn buurland Oekraïne liet binnenvallen, zijn de gevolgen van die invasie losgebarsten in de hele wereld - en ook daarbuiten. Naarmate de crisis zich verdiept, verstoort ze in toenemende mate de internationale samenwerking bij lopende en geplande projecten voor ruimtewetenschap en ruimteverkenning, waardoor de toekomst daarvan in gevaar kan komen.
Net als de steeds kleiner wordende matroesjka-poppetjes die hun werkelijke aantal aan het zicht onttrekken, valt nog te bezien wat het volledige effect van de oorlog in Oekraïne op de ruimtevaartactiviteiten zal zijn. Maar nu al wijzen de acties van Rusland - en de daaropvolgende reacties wereldwijd - erop dat een nieuw ijzeren gordijn destructief zou kunnen vallen over een breed scala van ooit veelbelovende samenwerkingsverbanden.
In reactie op massale sancties onder leiding van de VS en de Europese Unie heeft het Russische ruimteagentschap Roscosmos op 26 februari zijn personeel teruggetrokken van de Europese lanceerbasis in Frans Guyana, waar Russische Sojoez-raketten werden klaargemaakt voor komende missies. Die missies zijn nu onzeker. Roscosmos annuleerde een Sojoez-lancering vanaf zijn eigen Baikonur Cosmodrome in Kazachstan, toen het eiste dat het in Londen gevestigde bedrijf OneWeb garandeerde dat de lading van 36 wereldwijde communicatiesatellieten niet voor militaire doeleinden zou worden gebruikt en dat het Verenigd Koninkrijk zijn investering in het bedrijf zou terugtrekken. OneWeb en het Verenigd Koninkrijk gingen niet akkoord met deze voorwaarden.
Er is ook de saga van de Spektr-RG ruimtetelescoop, een gezamenlijke missie van Rusland en Duitsland die in juli 2019 is gelanceerd en die onder meer het Duitse röntgeninstrument eROSITA aan boord heeft. Kort nadat de Russische invasie van Oekraïne begon, plaatste het Duitse lucht- en ruimtevaartcentrum (DLR) eROSITA in winterslaap. De raad van bestuur van DLR ging vervolgens verder en beëindigde alle samenwerkingsactiviteiten met Russische instellingen voor lopende en geplande projecten, waarbij de militaire agressie van Rusland als oorzaak werd genoemd. Rusland reageerde door zijn steun in te trekken voor lopende Duits-Russische experimenten in het internationale ruimtestation (ISS).
‘Dit is het einde van de illusie dat samenwerking met je voormalige tegenstander in de ruimte zal leiden tot betere betrekkingen op aarde’
Er waren natuurlijk nog veel meer internationale en zelfs interplanetaire problemen. Het ISS, dat decennia lang werd samengesteld en bemand door Amerikaans-Russisch partnerschap in de nasleep van de val van de Sovjet-Unie, wordt in de lucht gehouden door regelmatige herbevoorradingsmissies van Rusland. Maar Roscosmos heeft gesuggereerd dat het die missies zou kunnen elimineren en zijn modules van het ruimtestation zou kunnen ontkoppelen. Door de terugtrekking uit het ISS te versnellen, zou Rusland zich kunnen richten op een opkomend partnerschap met China, om de details uit te werken van de plannen van beide landen om samen te werken aan de bouw van een bemande buitenpost op de maan.
De NASA heeft in het openbaar slechts zwijgend gereageerd op de dreigementen van de Russen en heeft er alleen op gewezen dat zij met al haar internationale partners blijft samenwerken om het ISS veilig te laten functioneren en dat er op dit moment geen veranderingen zijn gepland in de steun van het agentschap aan de faciliteit.
De onenigheid heeft ook gevolgen voor andere missies in de wereld. Denk aan Ruslands opkomende Venera-D missie, met een orbiter en lander die in 2029 naar Venus zouden vertrekken. De VS had overwogen om NASA te laten meewerken aan Venera-D, misschien door wetenschappelijke instrumenten ter beschikking te stellen. Maar verwijzend naar vergeldingssancties, achtte de Russische ruimtevaartleiding verdere deelname van de VS aan het project ongepast.
En in wat lijkt op het belangrijkste slachtoffer tot nu toe voor coöperatieve ruimte-exploratie, heeft het conflict in Oekraïne de langverwachte Europees-Russische ExoMars 2022 missie vertraagd, zo niet ronduit geschrapt, met inbegrip van een rover van het European Space Agency (ESA) genaamd Rosalind Franklin. De missie, die al zo'n 20 jaar in de maak was, zou eind september 2022 vanaf Baikonur vertrekken met een Proton-booster. Maar op 28 februari verklaarde ESA die timing zeer onwaarschijnlijk. In het gunstigste scenario wordt de ExoMars rover dus in 2024 gelanceerd, wanneer Mars en de aarde weer op de juiste lijn staan - ervan uitgaande dat het project geen verdere vertraging oploopt door de aardse politiek of zelfs helemaal wordt geannuleerd. Het lot van de rover zou duidelijker kunnen worden na de volgende vergadering van de ESA-Raad van de 22 lidstaten van de ruimtevaartorganisatie.
NASA heeft ook een aandeel in ExoMars, omdat het heeft bijgedragen aan de parachutesystemen en aan de wetenschappelijke instrumenten van de missie, merkt Colleen Hartman op, voormalig hoofd van het Science and Exploration Directorate van de ruimtevaartorganisatie en huidig directeur voor ruimtevaart en luchtvaart bij de Space Studies Board van de National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. Tijdens haar NASA-periode hebben zij en haar collega's ervoor gezorgd dat ExoMars talrijke technische en budgettaire bijna-dood ervaringen heeft overleefd ‘door middel van solide partnerschappen tussen wetenschappers, ingenieurs en management in ruimtevarende, vreedzame naties’. Het is hartverscheurend om te zien hoe ‘de onwettige en immorele agressie van Rusland de missie heeft doen mislukken,’ zegt ze.
Vurige woorden, bevroren projecten
Terwijl deze escalerende cyclus van represailles het ene machtige maar delicate project na het andere doet mislukken, zijn sommige betrokkenen begonnen het conflict te verschuiven van politiek naar persoonlijk. Roscosmos-chef Dmitry Rogozin, al berucht voor een tirade op Twitter in 2014 waarin hij NASA de raad gaf om zijn astronauten te lanceren via een trampoline, ontketende onlangs een reeks van nog meer opruiende uitspraken. Nadat een hackersgroep beweerde Russische satellietoperaties te hebben stilgelegd in reactie op de invasie van Oekraïne, verklaarde Rogozin dat een dergelijke inmenging een oorlogsdaad zou zijn. En in een reeks tweets in februari dreigde hij het ISS in een baan om de aarde te brengen richting Amerikaans of Europees grondgebied. Deze keer, zei hij begin deze maand, zouden Amerikaanse astronauten in een baan om de aarde kunnen komen door te rijden op bezemstelen.
Op 2 maart tweette Rogozin een video die toont hoe werknemers van Roscosmos de Amerikaanse en Japanse vlaggen van een Russische ISS bevoorradingsraket verwijderen. Zonder die vlaggen, voegde Rogozin eraan toe, ‘zou onze raket er mooier uitzien.’
Dat leidde tot een scherpe reprimande van voormalig NASA-astronaut Scott Kelly, wiens ruimtevaartportefeuille een bijna jaar durend verblijf in het ISS omvat. ‘Zonder die vlaggen en de buitenlandse valuta die ze binnenbrengen, is uw ruimteprogramma niets waard’, schreef Kelly in een directe reactie op Twitter. Rogozin, voegde hij eraan toe, zou moeten overwegen een nieuwe baan te zoeken bij McDonald's - ‘als McDonald's nog bestaat in Rusland.’ (Het fast-food bedrijf kondigde twee dagen na Kelly's tweet aan dat het zijn activiteiten in Rusland zou stopzetten).
Rogozin, van zijn kant, reageerde door Kelly te adviseren dat ‘de dementie en agressie die u hebt ontwikkeld misschien een gevolg zijn van de overbelasting en stress van vier vluchten in de ruimte. Ik nodig u uit om een onderzoek te ondergaan in het Herseninstituut van ons Federaal Medisch en Biologisch Agentschap.’
Deze en andere verhitte publieke uitwisselingen tussen ruimtevaartelites zijn emblematisch voor de ijzige kilte die nu de betrekkingen tussen de VS en Rusland op ruimtevaartgebied in zijn greep houdt, en die nu een dieptepunt naderen dat niet meer is gezien sinds het hoogtepunt van de Koude Oorlog.
Het einde van een illusie
‘Ik denk dat dit het einde is van de illusie dat samenwerking met je voormalige tegenstander in de ruimte zal leiden tot betere betrekkingen op aarde’, zegt John Logsdon, een autoriteit op het vlak van ruimtevaartbeleid en professor emeritus en voormalig directeur van het Space Policy Institute aan de George Washington University.
De onderlinge afhankelijkheid tussen NASA en Roscosmos werd gepland met onrealistische en optimistische veronderstellingen, aldus Logsdon, waaronder de veronderstelling dat de belangen van de VS en Rusland ooit echt op één lijn zouden kunnen worden gebracht. ‘We bevinden ons in deze positie met voorbedachten rade’, zegt hij. ‘Dus in zekere zin ging dit verstandshuwelijk vroeg of laat uit elkaar vallen.’
Als hij kijkt naar de tijd die voor ons ligt, ziet Logsdon vooral concurrerende coalities. ‘Ik denk dat dat het beeld van de toekomst is’, zegt hij. ‘Het Russische [civiele ruimtevaart] programma is sowieso niet in robuuste staat. Ze hebben echt niet veel aan de hand. En in het mogelijke Russisch-Chinese partnerschap zal China de leider zijn, niet Rusland.’
De gevolgen voor de ruimte-inspanningen van de wereld zijn zeer ongelukkig voor nu en op de lange termijn, zegt Lisa Gaddis, directeur van het Lunar and Planetary Institute in Houston, Tex.
‘Internationale partnerschappen en samenwerking tussen Rusland en veel ruimtevaartlanden bestaan nu al vele jaren, en ze zijn zeer productief en bemoedigend geweest, omdat we hebben samengewerkt om de ruimte te verkennen’, zegt Gaddis. ‘Het is heel moeilijk om die relaties te zien afbrokkelen als gevolg van dit conflict. Missies en kansen kunnen voor jaren verloren gaan, zo niet voor altijd, en het kan moeilijk zijn om veel langdurige onderzoekssamenwerkingen te herstellen.’
Wat deze verstoringen benadrukken, zegt Gaddis, is dat Rusland, ondanks zijn status als de nieuwste internationale paria, een zeer belangrijke partner is geweest in veel aspecten van de ruimteverkenning. ‘Het zal voor veel ruimtewetenschappers een triest verlies zijn als die relaties verloren gaan of beschadigd worden’, voegt ze eraan toe.
Oude regels gelden niet
De schadelijke gevolgen van Ruslands oorlog in Oekraïne voor de ruimtewetenschap en -exploratie zijn misschien slechts de openingsschoten in een veel verwoestendere strijd, zegt Brian Harvey, een chroniqueur van wereldwijde ruimteactiviteiten en auteur van het onlangs verschenen boek European-Russian Space Cooperation: From de Gaulle to ExoMars (Springer, 2021).
‘Misschien wel het meest opvallende kenmerk van de huidige gebeurtenissen is de manier waarop de oude regels zijn verscheurd. Ruimtesamenwerking was vroeger een van de weinige gebieden van menselijk streven die beschermd waren tegen het ergste van de oude Koude Oorlog, maar het is nu een van de eerste slachtoffers’, zegt Harvey. De vertraging van ExoMars in het bijzonder, merkt hij op, is bijna tragisch omdat de missie het grootste ooit geïntegreerde samenwerkingsproject tussen Rusland en Europa is en slechts enkele maanden van lancering verwijderd was.
‘De ESA verklaarde aanvankelijk dat het project onaangetast was, maar veranderde al snel onder druk van de politiek en de sociale media van mening en kondigde aan dat het project dit jaar 'onwaarschijnlijk' was, waarna het een task force oprichtte om een alternatieve aanpak te vinden’, aldus Harvey. Omdat de in Europa en Rusland gebouwde componenten van de missie echter zo nauw met elkaar verweven zijn, kunnen ze niet zomaar worden losgekoppeld om aan politiek gemotiveerde eisen te voldoen, hoe lang het uitstel ook mag duren. Harvey speculeert dat ExoMars nu veel geluk zou hebben als het ooit gelanceerd zou worden. ‘De onderdelen zullen beperkte garanties hebben’, zegt hij. ‘De rover zal eerder in een museum belanden of zijn onderdelen zullen worden gekannibaliseerd.’
Nog onbekend is het lot van Europa's aanzienlijke investering in Rusland's terugkeer naar de maan via de reeks Luna missies van het land. Op dit moment is de lancering van Luna-25 nog steeds officieel gepland voor juli, met aan boord verschillende Russische instrumenten en één die is ontwikkeld door de ESA - een technologisch demonstratiemodel voor een nieuw terreinnavigatiesysteem genaamd de Pilot-D camera. Dit Pilot-systeem is op zijn beurt bedoeld om te dienen als de belangrijkste navigatiemogelijkheid voor de Russische Luna-27 lander, die ook bedoeld is om de door ESA geleverde Prospect-boor te gebruiken om te zoeken naar waterijs en andere nuttige materialen op de maan.
‘Er is nog geen verklaring van de ESA over deze missies, maar gezien wat er tot nu toe is gebeurd, is het onwaarschijnlijk dat Europa's deelname aan de Luna-missies zal overleven’, zegt Harvey. ‘Rusland zou deze ruimtevaartuigen wel eens opnieuw kunnen bouwen met zijn eigen apparatuur, ten koste van een vertraging.’
Harvey voelt dat er een verkeerde veronderstelling kan bestaan dat het Russische ruimteprogramma in het algemeen en de ruimtewetenschap in het bijzonder de door westerse naties opgelegde isolatie niet kunnen overleven. ‘Dit is niet noodzakelijkerwijs het geval, omdat beide floreerden tijdens de lange periode van isolatie in de Sovjet-periode. Uiteindelijk zal het een binnenlandse politieke beslissing zijn van wie er ook in het Kremlin zit, en wat zijn politieke en financiële prioriteit ook moge zijn.’
Confrontatie over samenwerking
In een verklaring gaf Lennard Fisk, voorzitter van het Comité voor Ruimteonderzoek (COSPAR), dat de Verenigde Naties adviseert over het ruimtevaartbeleid, uiting aan de ‘diepe ontsteltenis en bezorgdheid’ van het comité over de Russische invasie in Oekraïne. ‘COSPAR herhaalt zijn oude standpunt dat wetenschap een platform is voor dialoog, zelfs in tijden van diepgaande geopolitieke conflicten, en daarom een bron is die kan worden aangeboord om de vrede te herstellen en te bewaren’, schreef Fisk. ‘Het isolement en de uitsluiting van belangrijke wetenschappelijke gemeenschappen is nadelig voor iedereen.
In latere opmerkingen aan Scientific American steunt Fisk de sancties die Rusland steeds meer isoleren en zijn economie lamleggen als een gepaste reactie op de agressie van het land. Hij speculeert dat een gekalmeerd Rusland nog steeds kan terugkomen na nog meer rampzalige gebeurtenissen, en zo kansen kan redden voor toekomstige samenwerking op het gebied van de ruimtevaart (en nog veel meer). Maar de tijd dringt.
‘Komt er een tijd dat de agressie hopelijk ophoudt en samenwerking weer wordt aangemoedigd? Misschien. We moeten echter erkennen dat er misschien niets is om mee samen te werken’, zegt Fisk. ‘Zinvolle activiteiten in de ruimte, met name op het gebied van ruimtewetenschap en bemande ruimte-exploratie, vereisen een economie die dergelijke activiteiten kan ondersteunen. Ik vermoed dat de Russische economie nog lange tijd niet in staat zal zijn de nodige steun te bieden.’
Ervan uitgaande dat ze nu al de nodige steun kan bieden. Scott Pace, directeur van het Space Policy Institute en voormalig uitvoerend secretaris van de National Space Council van de Trump-administratie, zegt dat de Russische ruimte-inspanningen al vele jaren in verval zijn. ‘Ze hebben geen commerciële industrie ontwikkeld, en ze zullen nu meer geïsoleerd zijn dan ooit.’
Het daaruit voortvloeiende verval van de rol van Rusland in internationale ruimtevaartprojecten is betreurenswaardig, concludeert Pace, maar zal waarschijnlijk geen onoverkomelijke uitdagingen vormen voor de rest van de wereldwijde wetenschappelijke gemeenschap. ‘De Russen hebben de confrontatie in de ruimte verkozen boven samenwerking’, zegt hij. ‘We zullen zien hoe dat voor hen uitpakt.’
