Ben je op zoek naar een tof wetenschapsboek voor onder de kerstboom (of gewoon voor jezelf)? De Eos-redactie raadt je deze boeiende, grappige en mooie boeken over wetenschap aan.
Just one thing - Michael Mosley
Dertig kleine inspanningen die opvallend weinig tijd en moeite vragen, maar waarvan wetenschappelijk bewezen is dat ze je gezondheid bevorderen. Het ideale boek voor al wie elk jaar start met goede voornemens, maar ze nooit lang weet vol te houden.
Tot voor kort was Brits arts, wetenschapsjournalist en tv-presentator Michael Mosley bekend omwille van zijn populaire BBC-podcastreeks Just One Thing. In elke aflevering weidde hij kort uit over snelle, simpele en wetenschappelijk onderbouwde manieren om je mentale en fysieke gezondheid blijvend te veranderen.
De serie ging van start in maart 2021 en telde al 102 afleveringen toen de podcastreeks abrupt ten einde kwam omdat Mosley begin juni dood werd aangetroffen nadat hij vier dagen eerder als vermist was opgegeven. Net op dat moment kwam de Nederlandse vertaling van zijn boek ‘Just one thing’ in de schappen waarin 30 van die tips zijn beschreven. Alle hoofdstukken zijn los van elkaar te lezen, zodat je er makkelijk eentje kunt uitkiezen en proberen, en pas als dat een vast onderdeel van je leven is geworden, je er nog eentje kunt proberen.
Mosley bespreekt in zijn boek alleen gezondheidsclaims die opvallend weinig tijd in beslag nemen, maar waarvan wetenschappelijk bewezen is dat ze werken. Koud douchen hoeft maar 10 tot 60 seconden te duren om je cardiovasculair stelsel en je immuunsysteem een oppepper te geven. Twee minuten op een been staan terwijl je je tanden poetst is voldoende om je evenwichtsgevoel te trainen en je risico op valpartijen en breuken te verminderen. Mosley die alle aanpassingen ook zelf uittestte wist uit eigen ervaring dat hoe korter iets duurt, hoe groter de kans is dat je dat ook blijft doen.
Je eerste koffie een paar uur uitstellen, wandelen op de beat van Beyoncé’s Crazy in love, of eens echt naar een bloem kijken, probeer jij het ook?
Els Verweire - Redacteur gezondheid
Just one thing
Michael Mosley
Boekerij
De ontdekking van de geest - Griet De Cuypere en Nils De Malsche
Het ideale boek voor wie houdt van beklijvende historische verhalen en wil weten hoe de maatschappij omging en omgaat met kwetsbare mensen.
Wat als je als prehistorische jager steeds een paniekaanval kreeg als je een eland in het vizier kreeg? Volgens de Gentse psychiater Griet De Cuypere kon het gebeuren dat je jachtgezelschap er genoeg van kreeg, je tijdens een ceremonie vastgreep en je schedel doorboorde met een vuursteen. Met de beste bedoelingen, overigens, want via het gat konden de boze geesten die vast bezit van je hadden genomen, ontsnappen en zouden daarmee ook de paniekaanvallen verdwijnen. Vandaag zien we geestesziekten gelukkig anders, en ook de behandelingen staan mijlenver af van levensbedreigende schedelboringen. In haar boek De ontdekking van de geest schetst De Cuypere, daarin bijgestaan door redacteur Nils De Malsche, de belangrijkste ontwikkelingen in de geschiedenis van de psychiatrie. Van de prehistorie gaat het via de Oude Grieken, die de focus verleggen van ‘geesten’ naar lichamelijke oorzaken, over de heksenjachten van de middeleeuwen en de 17de-eeuwse naargeestige gestichten via Freud en zijn psychoanalyse naar de ontwikkeling van medicatie en gesprekstherapie. Het boek leest erg vlot, en grijpt soms naar de keel. Zo verdiende de Londense instellingen Bedlam in de 17de eeuw geld aan zijn ‘krankzinnigen’, want je kon tegen betaling een bezoekje brengen aan deze ‘menselijke zoo’, waarin geesteszieken zaten opgesloten in erbarmelijke omstandigheden.
De Cuyper geeft niet alleen inzicht in de geschiedenis van de psychiatrie, maar maakt ook bruggetjes naar het heden en schuwt daarbij niet haar eigen mening te delen. Ja, we hebben veel vooruitgang geboekt, maar onze tijd heeft ook zijn problemen. De opvang wordt te vaak uitbesteed aan professionals – als familie en vrienden meer ondersteuning zouden bieden, zouden mensen met ernstige problemen bijvoorbeeld sneller bij een psychiater terecht kunnen.
Eindigen doet De Cuyper met een hoofdstuk over euthanasie bij ondraaglijk psychisch lijden. Zelf begeleidt ze mensen met een euthanasiewens, dus ze kan uit ervaring spreken. En dat doet ze ook, met verhalen van patiënten. Als mensen uitbehandeld zijn, moeten we hen de mogelijkheid geven om begeleid te sterven, vindt De Cuypere, anders riskeren we dat ze zelfdoding plegen en dat is veel erger. Toch stelt ze de open vraag hoe mensen in de toekomst op die praktijk zullen terugkijken. Als een verlossing of als een even barbaarse praktijk als die schedelboringen uit de prehistorie?
Liesbeth Gijsel - Hoofdredacteur Psyche&Brein
De ontdekking van de geest
Griet De Cuypere en Nils De Malsche
Borgerhoff & Lamberigts
Wanneer dieren dromen - David M. Peña-Guzmán
Voor diegene die twijfelt om de kerstkalkoen gratie te verlenen.
Waarschijnlijk zal elke mens die samenleeft met een ander dier het je bevestigen: natuurlijk dromen katten, honden en vogels. Waarom staat de wetenschap er dan zo huiverachtig tegenover om dat toe te geven? De Mexicaanse filosoof David Peña-Guzmán vraagt zich dat ook af. Hij is universitair hoofddocent geesteswetenschappen aan de San Francisco State University in de Verenigde Staten en hij hield in 2018 een lezing over waarom de mens niet het enige dromende dier is. Die werkte hij uit tot het boek Wanneer dieren dromen.
Volgens zijn analyse waren biologen en andere natuurwetenschappers er tot in de negentiende eeuw zeker van overtuigd dat dieren dromen. Ook Charles Darwin bijvoorbeeld schreef daarover. Het gangbare idee sloeg om aan het begin van de twintigste eeuw, onder andere door het mechanistische denken van het behaviorisme. Dat was een soort van tegenreactie tegen de wat overdreven menselijke interpretatie van dierlijk gedrag, stelt Peña-Guzmán.
Ook nu nog vermijden de meeste neurowetenschappers en gedragsbiologen bij de interpretatie van hun gegevens woorden als dromen, omdat dat nu eenmaal zo hoort als je het over niet-menselijke dieren hebt. Peña-Guzmán gaat terug naar de basis van hun publicaties, de gegevens zelf, en toont daarmee aan dat dieren wel degelijk écht dromen. Dat doet hij niet voor de oefening zelf, hij wil daar iets mee bereiken. Want, schrijft hij, door te erkennen dat een niet-menselijk dier een innerlijke leefwereld heeft, verbeelding heeft, voelt, geef je het een morele status. En dan moet je erkennen dat je het niet behandelt zoals het hoort.
Wanneer dieren dromen is een uitermate interessante denkoefening, die je echt met je voeten op de grond zet. De mens is geen uitzonderlijk dier, of toch niet meer uitzonderlijk dan andere dieren. Maar hoewel het heel poëtisch en toch meeslepend geschreven is, blijft het in essentie een filosofisch essay. Dat maakt dat je je aandacht bij de redenering moet houden en dat het boek dus minder geschikt is voor die tien minuutjes lezen voor het slapengaan… Hoewel? Misschien bezorgt het je wel mooie dromen over een waardige behandeling van alle dieren.
Ilse Boeren - Redacteur milieu, energie en natuurwetenschappen
Wanneer dieren dromen. De nachtzijde van het dierenbewustzijn
David M. Peña-Guzmán
Noordboek
Noord, oost, zuid, west, een ontdekkingsreis - Jerry Brotton
Dit boek is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in geschiedenis, cartografie en cultuur - en die af en toe het noorden kwijt is.
Satellietnavigatie heeft de voorbije decennia de manier waarop we navigeren en ons oriënteren drastisch veranderd. Eeuwenlang waren reizigers aangewezen op de stand van de hemellichamen, op winden en stromingen, en andere hulpmiddelen. Daarover gaat het boek van de Britse hoogleraar renaissancestudies Jerry Brotton.
Het begint met een spoiler: noord, zuid, west en oost bestaan eigenlijk niet en zijn menselijke constructies. Er is geen universeel referentiekader voor het bepalen van een richting, niet op de aarde en ook niet in de ruimte. Alles hangt af van het punt van waaruit je de wereld observeert. Dat we op kaarten het noorden bovenaan plaatsen - waarvoor onze streekgenoot Mercator trouwens een van de hoofdverantwoordelijken is -, is voor de auteur niet zo belangrijk. Wel waarom we dat doen en hoe dat onze visie op de wereld heeft bepaald.
Brotton vertelt zijn verhaal grondig. Het overspant dertig eeuwen menselijke geschiedenis en beperkt zich niet in de ruimte. Er is aandacht voor oude beschavingen als Egypte of Mesopotamië en voor de exploten van de Europese ontdekkingsreizigers, maar even goed voor het Guugu Yimithirr-volk in Australië of de Dogon in Mali.
Hier hanteert een erudiete cultuurhistoricus de pen, en dat resulteert in een reeks weetjes en eigenaardigheden die je de volgende dag weer vergeten bent. Maar er is ook kennis die blijft hangen. In oriënteren zit het Latijnse woord voor het oosten, waar de zon opkomt. Wie gedesoriënteerd is, weet eigenlijk niet meer waar het oosten ligt. De benaming Midden-Oosten is een typisch westers concept met een heel politieke geschiedenis, en strikt genomen heeft hij alleen maar betekenis als de spreker ervan uitgaat dat het Nabije en Verre Oosten ook bestaan. En zo verkent Brotton scrutineus de vier windrichtingen.
Raf Scheers - Hoofdredacteur Eos Wetenschap
Noord, oost, zuid, west, een ontdekkingsreis
Jerry Brotton
De Bezige Bij
De kikkerkamasutra - Kees Moeliker
Het ideale cadeau voor iemand die op feesten graag bijzondere en bizarre weetjes serveert, of zich graag met diezelfde weetjes terugtrekt uit het drukke feestgedoe.
De kikkerkamasutra levert wat je van een boek met zo’n titel kan verwachten: talloze boeiende en bizarre inzichten uit de biologie. Al had ik van het titelverhaal eerlijk gezegd iets meer verwacht.
De kamasutra van de kikker telt amper zes standjes (het menselijk equivalent lijst er meer dan honderd op). Al ben ik misschien te streng, en mag ik van een amfibie niet dezelfde creativiteit als van een mens verwachten. Het boek gaat trouwens niet alleen over deze zes standjes, die komen zelfs maar kort aan bod. Kees Moeliker, als bioloog ruim 35 jaar actief bij het Natuurhistorisch Museum Rotterdam, bundelt columns en verhalen uit zijn rijkgevulde archief. Wie Moeliker kent, weet wat hij mag verwachten: natuurstudie met een hoek af, tegelijk grappig, boeiend en confronterend.
Zo is er het verhaal van de McFlurry-egel. In 2007 werd de eerste melding gedaan van een dode egel met een McFlurry-beker op zijn kop. Daarna volgden er nog tientallen. Voor de duidelijkheid: McFlurry is een aanslag op je lijf die door hamburgerketen McDonald’s een ijsje wordt genoemd, en het bewuste bekertje is zo’n kartonnen meeneemding met een plastic deksel op. In het deksel zit geen klein gaatje voor een rietje, maar een groter gat waar een lepel doorkan. Of een egelkop. Zoals zo vaak met culinaire rommel is ook de McFlurry ontzettend populair, waardoor heel wat McFlurry-bekers op straat en in de graskant terechtkomen. Ook egels zijn gek op de suikerbom en stoppen hun hoofd in de beker om die tot op de bodem leeg te likken. Helaas beseffen ze pas na de laatste lik dat ze de beker niet meer van hun kop kunnen verwijderen. Gevolg: tientallen egels vinden de dood door verhongering of omdat ze blindelings in een vijver of kanaal lopen en verdrinken. Kees Moeliker kaartte het probleem van de McFlurry-egel meermaals aan in de media, en na een paar jaar kwam McDonald’s met een meer egelvriendelijk alternatief met een kleinere opening. Al kwam ook daarop kritiek: niet alleen een egelkop, maar ook het lepeltje paste niet meer door de opening, tot frustratie van de menselijke McFlurry-slurpers.
Als je houdt van dit soort diepdroevige dierenverhalen, dan is dit boek zeker iets voor jou. Moeliker is een meesterverteller die met een geniaal (of gek) oog naar mensen en dieren kijkt.
Kim Verhaeghe - Redacteur flora en fauna
De kikkerkamasutra
Kees Moeliker
Uitgeverij Prometheus
De tech coup - Marietje Schaake
Een boek voor al wie beseft dat techbedrijven en hun bestuurders een steeds dominantere rol spelen in onze samenleving en wil ontdekken welke voorstellen er zijn om het tij te keren. People have the power!
Internet- en privacydeskundige Marietje Schaake legt met haar boek de vinger op de zere plek. Als directeur beleid van het Cyber Policy Center in Stanford toont ze de machtsgreep van de commerciële technologiebedrijven op onze samenleving, hoe die onze democratie ondermijnt en zorgt voor instabiliteit en verdeeldheid. Gloort er dan werkelijk geen greintje hoop? Schaake laat gelukkig ook zien hoe we de macht kunnen terugkrijgen.
Het is overduidelijk dat Europa dringend een goed kader moet ontwikkelen waarbinnen de AI die we wensen kan gedijen, maar dat de uitwassen goed binnen de perken houdt. Bovenal pleit ze voor een bredere, functionerende politieke infrastructuur die zich inzet voor mensen, die meer belang hecht aan het voortbestaan van democratische beginselen dan aan economische kortetermijnvoordelen. In een duidelijke agenda voor het overheidsbeleid brengt ze handvaten samen die kunnen voorkomen dat we wakker worden in een wereld waarin echt en fake niet meer van elkaar te onderscheiden zijn.
Wie op huis-, tuin- en keukentips had gehoopt voor het terugwinnen van zeggenschap over de technologieën die ons leven bepalen blijft met dit boek op zijn honger. Voor alle anderen is het een eyeopener met tal van sprekende en vaak misselijkmakende schoolvoorbeelden van problemen met het gebrek aan regulering. Denk aan de Europese regeringen die de schendingen van mensenrechten veroordeelden, terwijl ondertussen Europese bedrijven geavanceerde spionagesoftware naar machthebbers in het Midden-Oosten exporteerden. Een goedgeïnformeerde lezer is er twee waard.
Nele De Meyer - Eindredacteur Eos Wetenschap
De tech coup
Marietje Schaake
Uitgeverij Atlas Contact
Bitch - Lucy Cooke
Voor vrouwen met humor of mannen die denken dat vrouwen geen humor kennen.
‘Bitch’ maakt op een hilarische manier komaf met de vooringenomenheid van de biologie tegenover vrouwtjesdieren – of beter: dat doen enkele biologen al decennia, en auteur Lucy Cooke laat hen aan het woord.
Wat doet een wetenschapsjournalist en bioloog tijdens haar vakantie? Eindelijk ‘Bitch’ lezen van Lucy Cooke en heel erg blij zijn dat ze er plaats voor maakte in haar koffer. Zelden heb ik zo vaak luidop zitten lachen bij een boek – de vele fictie die ik in mijn leven al verslond inbegrepen.
Cooke is zoöloog en documentairemaker, en volgens haar eigen dankwoord heeft dit boek haar veel meer tijd en moeite gekost dan ze verwacht had. Mij verwondert dat niet, want ze heeft zoveel te vertellen! Als bioloog wist ik wel dat spinnenvrouwtjes hun sekspartners verorberen na de daad, en soms zelfs voordat het tot de daad kan komen. Ik wist dat mezen vrolijk vreemdgaan en dat bonobovrouwtjes uitgebreid seks met elkaar hebben.
Maar ik had nog nooit gehoord van de kurkentrekkervagina’s van eenden en van de reusachtige clitorissen van hyena’s. En vooral: ook ik geloofde tot voor enkele weken dat de seksuele selectie voornamelijk gedreven wordt door spermacompetitie. Vrouwtjesdieren moeten door hun grote eicellen veel meer investeren per nakomeling dan mannetjesdieren, dus zijn ze bedachtzamer en selectiever. Ze gaan niet rondseksen zoals de mannetjesdieren dat doen.
Nuchter bekeken – en dat kan je na 400 bladzijden Cooke – kàn dat natuurlijk helemaal niet kloppen, maar het werd het principe van de voortplantingsbiologie. Dat blijkt gebaseerd op maar helft van de onderzoeksresultaten een Victoriaans vooringenomen wetenschapper, die de wetenschapscommunity tot voor heel kort gretig uitdroeg. Buiten het feit dat de theorie geen steek houdt, bewijst dit boek dus ook: alles is politiek, en wetenschap is dat zeker.
Ilse Boeren - Redacteur milieu, energie en natuurwetenschappen
Bitch
Lucy Cooke
De Geus
Atlas van de Homo sapiens - Telmo Pievani en Valéry Zeitoun
Deze atlas is voor iedereen die interesse heeft in zijn verre voorouders (en zich afvraagt waar dat neanderthaler-DNA nu vandaan komt).
Boeken over de geschiedenis van de mens gingen de laatste jaren als zoete broodjes over de toonbank. De populariteit van die boeken, zoals Harari’s Sapiens, toont dat we mateloos gefascineerd zijn in onze eigen afkomst en geschiedenis. De Atlas van de Homo sapiens van Telmo Pievani en Valéry Zeitoun claimt een bijzondere plek binnen dat genre.
Deze atlas staat vol met infographics, plattegronden en prachtige foto’s die de ontwikkeling van de mens in kaart brengen. Je ziet hoe onze voorouders zicht over de wereld verspreidden, waar ze samenleefden met neanderthalers en denisovamensen en op welke plaatsen ze de eerste dieren domesticeerden. Ook andere boeiende geografische verschillen komen aan bod: waar ter wereld zijn mensen lactose-intolerant en waar consumeren ze juist veel zuivel?
Het boek behandelt ook de cognitieve en culturele ontwikkeling van de mens en duikt in de geschiedenis van de talen. Zo blijft de inhoud niet beperkt tot enkel geografie, maar komen meerdere wetenschappen samen. Korte tekstjes geven waar nodig extra uitleg.
Judith Stegen - Webcoördinator
Atlas van de Homo sapiens
Telmo Pievani en Valéry Zeitoun
Noordboek
