In een tijdperk waarin het recht op abortus in sommige landen op de helling staat, verschijnen opvallend veel films en documentaires over het thema. Door een realistisch beeld te scheppen van de behandelingen en de psychologische impact, maken films als L’événement ons bewust van het belang van abortusrecht.
Beeld: De camera van regisseur Audrey Diwan zit het hoofdpersonage in L’événement dicht op de huid. Credit: WildBunch
Goed anderhalf jaar geleden won de Franse film L’événement de Gouden Leeuw op het festival van Venetië. Een terechte bekroning voor een beklemmend drama dat toont hoe vrouwen die een abortus willen ondergaan tot diep in de twintigste eeuw bij ons aan hun lot werden overgelaten.
Vanaf de jaren 1970 werd abortus in vele westerse landen gelegaliseerd, maar de brede aandacht voor de soms schrijnende verhalen is nog veel recenter. Tekenend: toen de Franse auteur Annie Ernaux in 2000 de autobiografische roman publiceerde waarop L’événement gebaseerd is, kreeg die release amper aandacht. Tweeëntwintig jaar later wordt de verfilming bejubeld en wint Ernaux de Nobelprijs voor de Literatuur voor haar maatschappijkritische werk.
Tegenover L’événement, een intiem drama over de individuele strijd van een jonge vrouw, staat Call Jane. Die film liep eveneens vorig jaar bij ons in de zalen en toont met een Hollywoodiaans luchtige flair en een sterrencast de maatschappelijke strijd van de Janes, een groepering die tot begin jaren 1970 zorgde voor clandestiene maar veilige abortussen. De twee films vertellen op een totaal verschillende manier in wezen hetzelfde verhaal: dat van vrouwen die ongewild zwanger raken en nood hebben aan een veilige oplossing.
Beide films zijn kenmerkend voor een opvallende tendens in de cinema van de afgelopen jaren. Abortus wordt steeds vaker én voor een steeds groter publiek verfilmd. Zo is het verhaal van de Janesbeweging ook te zien in een recente documentaire (beschikbaar via Streamz), terwijl de film Annie Colère (2022) een soortgelijke groepering in Frankrijk belicht. De biopic Simone, le voyage du siècle (2022) toont dan weer het leven van Simone Veil, de Franse politica die grotendeels verantwoordelijk was voor de legalisering van abortus bij onze zuiderburen. En daar stopt het niet: de deels Belgische productie Lingui uit 2021 belicht abortus in Tsjaad, waar het islamitische geloof een bemoeilijkende factor is, terwijl de docu Fly So Far (2021) het verhaal vertelt van Teodora del Carmen Vásquez uit El Salvador. Zij kreeg enkele jaren geleden een gevangenisstraf vanwege een vermeende abortus.
Realistischer in beeld
Abortion Onscreen, een onderzoeksprogramma van de Amerikaanse universiteit van California in San Francisco, becijfert jaarlijks hoe vaak abortus voorkomt in films en series. Wat vorig jaar betreft zijn de onderzoekers stellig: nooit eerder telden ze zoveel plotlijnen rond deze kwestie. Dat geldt voor films maar evengoed voor series, die dankzij streamingplatformen vaak een nog groter publiek bereiken.
Bovendien worden abortussen ook steeds waarheidsgetrouwer in beeld gebracht, met meer aandacht voor praktische problemen en psychologische gevolgen. ‘Filmmakers en scenaristen bieden een antwoord op de politieke urgentie die in de VS en daarbuiten leeft rond de abortuskwestie’, vertelt Steph Herold, een van de onderzoekers van Abortion Onscreen. ‘Al zeker tien jaar merken we een toename van het onderwerp in films en documentaires.’
‘Filmmakers werkten al voor de afschaffing van Roe v. Wade aan deze films’
Daarenboven wordt ook de representatie van abortus nauwkeuriger onder de loep genomen. Blonde (2022), de befaamde Netflixfilm over het leven van Marilyn Monroe waarvoor actrice Ana de Armas pas een Oscarnominatie ontving, kreeg er flink van langs bij critici. Een van de commentaren luidde dat Monroes abortus, waarvan niet eens zeker is of die überhaupt heeft plaatsgevonden, onrealistisch gebracht wordt en een vertekend beeld schept van de werkelijkheid.
De kritiek toont aan dat het thema meer dan ooit leeft in filmland. Abortus is de voorbije jaren een dankbaar onderwerp geworden voor cineasten, die bovendien geen al te geromantiseerd beeld willen ophangen maar juist willen tonen hoe de vork in de steel zit, en dit op alle vlakken.
Roe v. Wade
Een opvallend element in de boom van abortusfilms zijn de recente ontwikkelingen in de VS. In juni nam het Hooggerechtshof er het besluit om Roe v. Wade, het arrest uit 1973 dat abortus legaliseerde, teniet te doen. Daardoor kunnen Amerikaanse staten abortusbehandelingen weer strafbaar maken. Een keuze die zowat de helft van de staten al gemaakt heeft of van plan is te maken. Bij ons loopt het lang niet zo’n vaart, maar toch is het onderwerp nooit helemaal weg van politieke en maatschappelijke agenda’s. Zeker aangezien ook landen dichter bij huis, zoals Polen, het recht op abortus inperken.
Is het toeval dat die ontwikkelingen in de VS juist plaatsgrijpen in een periode waarin cinema historisch veel aandacht schenkt aan het onderwerp? Wel zo volgens documentairemaker Elien Spillebeen. ‘Filmmakers doen er doorgaans zo’n vijf jaar over om een project af te ronden, dus aan alle titels die recent verschenen zijn, werd al gewerkt voor het arrest.’ Bieke Purnelle, directeur van RoSa, kenniscentrum voor gender en feminisme, noemt het vanzelfsprekend dat hete hangijzers zoals abortus zich vertalen in films en documentaires. ‘Dat zie je ook gebeuren met andere maatschappelijke thema’s, zoals het klimaat. Bovendien was er ook vóór de beslissing van het Amerikaanse hooggerechtshof al globaal veel rond te doen.’
‘Misschien kan je het beter omgekeerd bekijken’, vult Spillebeen aan. ‘Door de politieke ontwikkelingen krijgt het topic plots meer aandacht, waardoor ook films en documentaires die verschijnen vaker geprogrammeerd worden.’
Empathisch standpunt
Volgens Elien Spillebeen speelt ook de opkomst van steeds meer vrouwelijke filmmakers een rol. ‘Als je ziet wie er wereldwijd op de bres staan voor het recht op abortus, dan zijn dat veel vaker vrouwen. Decennialang waren er amper vrouwelijke regisseurs en scenaristen, maar dat tij is aan het keren.’
Het is inderdaad zo dat bijna alle bovengenoemde films gemaakt zijn door vrouwelijke cineasten. Onder wie sommigen, zoals L’événement-regisseur Audrey Diwan, ook zelf ooit een abortus ondergingen. ‘Hoe dan ook geloof ik sterk in het belang van verhalen om politieke thema’s bespreekbaar te maken’, besluit Spillebeen. ‘Het menselijke aspect in beeld brengen zorgt voor meer empathie in het publieke en politieke debat.’
Films als L’événement, Lingui en in 2020 Never Rarely Sometimes Always kiezen inderdaad resoluut voor een persoonlijke, empathische blik. Ze tonen de eenzaamheid en bij momenten radeloosheid van de vrouwen. ‘Verkiezingen worden effectief beïnvloed door dergelijke standpunten rond abortus en vooral de gezondheid van meisjes en vrouwen’, bevestigt gynaecoloog Marleen Temmerman (UGent). ‘Het is daarom belangrijk om het onderwerp in de kijker te blijven zetten, aangezien het zo belangrijk is voor de volksgezondheid en de mensenrechten.’
