'Machiavelli is een van de vaders van de moderne staat’

Wie in de geschiedenis op zoek gaat naar invloedrijke ideeën over macht, komt onvermijdelijk uit bij Niccolò Machiavelli. De schrijver van ‘Il Principe’ staat bekend als de inspiratiebron van talloze dictators, die gretig zijn principe overnamen dat het doel de middelen heiligt. Volgens Miles Unger, de auteur van een schitterende nieuwe biografie, heeft de Florentijn die slechte reputatie echter niet verdiend.

In uw boek leren we Machiavelli kennen als een loyale ambtenaar die tot het uiterste wilde gaan om zijn geliefde Firenze te helpen. Hoe komt het dat hij zo’n slechte reputatie heeft gekregen? Miles Unger: ‘Daar zijn een aantal redenen voor. Om te beginnen was hij een bijzonder tactloos persoon. Wat andere mensen dachten, zei hij gewoon in het openbaar. Een van de zaken die hem al snel in de problemen brachten, was zijn harde oordeel over de Kerk en haar rol in de Italiaanse politiek. De bemoeienissen van de pausen waren een groot probleem voor de Florentijnen en het staat vast dat velen Machiavelli’s mening deelden, maar hij was er niet erg subtiel over. En zo belandden zijn boeken al snel op de Index met (door de Kerk) verboden boeken.

Verder is hij vooral aangevallen omdat hij vond dat heersers mochten liegen en bedriegen als dat nodig was om hun doelen te bereiken. Dat stuitte mensen enorm tegen de borst. Toch was Machiavelli in mijn ogen vooral een eerlijk mens, in elk geval eerlijker dan de meeste anderen. In een beroemde brief aan zijn vriend Guicciardini zegt hij zelf wat een onverbeterlijke leugenaar hij is, maar dat doen volgens mij alleen eerlijke mensen (lacht). Als je echt van plan bent om te liegen, zwijg je daarover. Dat hij zo trots is op zijn kwaliteiten als bedrieger, maakt hem in mijn ogen eerder naïef en verfrissend eerlijk.’

Ik krijg de indruk dat u hem wel mocht, als ik uw biografie lees.
‘Zo gaat dat als je biograaf bent: je brengt jaren in iemands gezelschap door. Soms is dat aangenaam en soms wat minder. Maar Machiavelli was een heel meeslepende persoonlijkheid, omdat hij het hart op de tong droeg. Eerder had ik een biografie over Lorenzo de Medici geschreven, maar die liet zich veel moeilijker kennen. Hij was een staatsman, dus hij kon ook niet zomaar zijn mening spuien. Machiavelli was vaak heel boeiend en grappig, en het plezier dat ik aan hem beleefd heb, voel je waarschijnlijk ook wel als je mijn boek leest.’

In het collectieve geheugen is Machiavelli de man die zei dat het doel de middelen heiligt, maar volgens u heeft hij dat nooit met zoveel woorden gezegd.

‘Hij kwam er dicht bij in zijn meesterwerk de Discorsi, maar het idee dateert van veel eerder. Even goed klopt het dat zijn naam ermee verbonden is geraakt, en ik denk dat hij er ook wel achter stond. Machiavelli was in de eerste plaats een pragmaticus. Het is niet zo simpel om een duidelijke ideologie te bespeuren in zijn geschriften, wat ertoe leidde dat zijn gedachtegoed door alle mogelijke strekkingen is gebruikt en misbruikt. Maar eigenlijk was hij vooral een praktisch mens, die het nuttiger vond om een doel te bepalen en uit te vissen hoe je dat kon bereiken, in plaats van zich de wet te laten spellen door priesters of andere ideologen.’

‘Men zei dat Cesare Borgia wreed was, maar hij verenigde Romagna, terwijl de Florentijnen toekeken hoe Pistoia verwoest werd om toch maar niet wreed te lijken’, schreef hij. Dat is Machiavelli ten voeten uit. In zijn ogen was een oordeelkundig gebruik van geweld en wreedheid om vrede en harmonie te creëren nog niet zo’n slechte zaak, en dat was het tegenovergestelde van wat de Florentijnen deden. In Machiavelli’s ogen is er geen genade voor een deugdzaam mens die niets doet terwijl de wereld om hem heen vernield wordt.’

Is Machiavelli verkeerd begrepen omdat mensen geen idee hebben van het concrete doel dat hij voor ogen had?

‘Dat denk ik wel. Bovendien komt het doordat Il Principe zijn bekendste werk is gebleven, en daarin spreekt Machiavelli nauwelijks over de doelstellingen die volgens hem het nastreven waard zijn. Alleen in het laatste hoofdstuk schrijft hij over de familie de Medici, die volgens hem Italië heeft gered van de totale anarchie. Eigenlijk is het boekje in de eerste plaats een soort praktische handleiding voor heersers, en zeker geen ideologisch traktaat. In feite gaat hij ervan uit dat iedereen het einddoel kent: het land verenigen en eindelijk weerstand bieden tegen de buitenlandse legers die naar believen Italië binnenmarcheerden. De barbaren verdrijven en een vreedzame staat stichten, daar was het hem om te doen.’

Geven de Discorsi een beter beeld van waar hij echt voor stond?

‘Het zou zijn reputatie in elk geval geen kwaad doen als dat boek meer gelezen werd. In Il Principe kondigt hij aan dat hij over alleenheersers gaat schrijven, maar ook dat hij elders uitgebreid over de republiek zal schrijven. Hij was zelf een toegewijd republikein en een trouwe dienaar van de republiek Firenze, die werd gesticht na de executie van Savonarola. De Discorsi zijn veel uitgebreider dan het pamflet dat Il Principe uiteindelijk is, en Machiavelli maakt daarin ook duidelijk waarom hij de republiek verkiest boven een alleenheerschappij.’

Miles J. Unger is kunsthistoricus, biograaf en journalist. Hij was een tijdlang hoofdredacteur van het tijdschrift Art New England en schrijft geregeld voor The New York Times. Zijn geliefkoosde onderwerp is de renaissance.

‘Opnieuw zie je dat ideologische drijfveren voor hem minder belangrijk zijn. Hij verkiest de republiek omdat hij nogal sceptisch staat tegenover de menselijke natuur en dus niet gelooft dat één man goed en rechtvaardig kan besturen. Hij redeneerde dat als je de macht verdeelde tussen verschillende groepen en instanties, je een betere kans had dat het algemeen welzijn daar wel zou bij varen.’

‘Vandaag is dat een evidentie. Je vindt een soortgelijk systeem met checks and balances over de hele wereld terug, ook in de Amerikaanse grondwet. Volgens hem moest je de verschillende groepen binnen de samenleving met elkaar in balans brengen om de staat te doen functioneren. En het volk moest in zo’n systeem extra gewicht krijgen, omdat dat er alleen op uit was om niet verdrukt te worden door de adel. Dat is de belangrijkste les van de Discorsi, en zo krijg je een beter zicht op waar Machiavelli écht voor stond.’

U beschrijft in uw biografie hoe Machiavelli de menselijke natuur bekijkt. Volgens hem is het zaak om de schade te beperken die de egoïstische mensheid kan en zal aanrichten. Was hij zo pessimistisch?

‘Als je kijkt naar de filosofen die cruciaal waren voor de Amerikaanse democratie, dan valt het meteen op dat ze allemaal sceptisch stonden tegenover de menselijke natuur. In de VS wordt er altijd lyrisch gedaan over de enorme vrijheid die we genieten: we zwaaien met de vlag en alles is fantastisch (lacht). Ik vind ook dat ons staatsbestel op veel punten het nastreven waard is, en het heeft enorme successen geboekt. Maar wat de meeste mensen vergeten op de 4de juli, is dat de founding fathers vooral pragmatisch waren, vanuit een diepgeworteld wantrouwen in de menselijke natuur. En het is bekend dat ze hoog opliepen met de ideeën van Machiavelli over hoe je de feilbare, zelfzuchtige mens het best kon inzetten om een land goed te besturen.’

‘Ze zagen mensen allerminst als heiligen, en dat is uiteindelijk ook de reden waarom we verkiezingen houden. Iedereen behartigt zijn eigen belangen, maar het feit dat je al die belangen samenbrengt in het kader van stabiele instellingen, levert uiteindelijk meer vrijheid op. Dat is de schoonheid van het systeem. Het besef van dat fundamentele egoïsme, gekoppeld aan de vraag hoe je op die manier een efficiënte overheid in het leven kan roepen, is typisch voor Machiavelli. Eerdere denkers, zoals Aristoteles, gingen nog uit van het ietwat naïeve idee dat menselijke instellingen van nature het goede zouden nastreven. Machiavelli stelde dat mensen van nature gewelddadig en egoïstisch waren, en probeerde met dat uitgangspunt een werkbare situatie te creëren. Als je van mensen heiligen probeert te maken, vraag je volgens hem om problemen.’

Laten we hopen dat de waarheid ergens in het midden ligt.

‘Let op, Machiavelli was zeker geen zwartgallig mens, dat zie je wel aan de toneelstukken die hij schreef. Hij had een komische kijk op de mensheid, en hij deinsde er ook niet voor terug om de spot te drijven met zijn eigen mislukkingen en die van anderen. Ik stel me hem voor met een twinkeling in zijn ogen, en over het algemeen is hij eerder vergevingsgezind tegenover onze zwakheden. Hij heeft warme gevoelens voor zijn medemensen, ook al vindt hij ze leugenaars en schurken. Dat onderscheidt hem van figuren als Savonarola, die alleen maar zonde zag en voortdurend dreigde met hel en verdoemenis. Machiavelli voelde veel meer affectie voor de onvolmaakte mens, en hij was zelf ook een rasechte levensgenieter. Dat blijkt wel uit zijn brieven aan zijn vrienden, waarin hij met smaak vertelt over zijn bezoeken aan prostituees en overdadige feesten.’

Is er historisch gezien te weinig aandacht geweest voor de vrolijke kant van de man?

‘Dat lijkt me duidelijk. Hij wordt eenzijdig geportretteerd als een cynische denker, terwijl hij ook een komisch en succesvol meesterwerk als La Mandragola heeft geschreven. Daarin geeft hij niet enkel blijk van zelfspot, maar demonstreert hij ook zijn inzicht in de menselijke psyche. We lachen om de bespottelijke capriolen van de personages op het toneel, maar ons lachen is diep doorvoeld omdat we onszelf en onze buren herkennen in hun zwakheden en de manier waarop ze zichzelf om de tuin leiden.’

In principe kan je Machiavelli’s geloof in de republiek ook zien als een blijk van optimisme, want als diplomaat werd hij voortdurend gefrustreerd door het weifelende optreden van de republiek Firenze.

‘Het moet gezegd dat hij ideologisch vrij flexibel was, en daar is hij ook stevig om bekritiseerd. Mensen kijken meer op naar figuren die duidelijk ergens voor staan. Zelfs zijn voorkeur voor de republiek was praktisch en ad hoc. Zo bewonderde hij de Romeinse republiek, maar tegelijk gaf hij grif toe dat er op sommige crisismomenten een dictator moest opstaan. In Il Principe zegt hij met zoveel woorden dat de tijden zo gevaarlijk en chaotisch waren dat één man Italië moest verenigen en verdedigen.’

‘Dat idee was ongetwijfeld mee ingegeven door zijn frustraties over de inefficiëntie en de bloedeloosheid van de Florentijnse republiek, waardoor hij als diplomaat vaker werd uitgelachen dan hem lief was. Ik ben ervan overtuigd dat Il Principe een reactie is op die vernederende ervaringen. Hij maakt van macht een fetisj, en het is wellicht zo dat hij daarin overdreven heeft omdat hij toen vrij pessimistisch was over zijn eigen carrière als ambtenaar. Hij voelde zich verraden door zijn eigen stad.'

'Die eenzijdige focus op macht heeft hem wel populair gemaakt bij onfrisse regimes. Heel wat dictators hebben Machiavelli’s werk gebruikt om hun misdaden te rechtvaardigen, maar hij was zeker geen liefhebber van alleenheerschappijen. Hij zou bijvoorbeeld eens goed gelachen hebben met Hitlers idee van een duizendjarig rijk. Daarvoor geloofde hij te sterk in de grillen van het lot. Je kan dame Fortuna een tijdje in bedwang houden, maar nooit voor lang. Voor Machiavelli kan een heerser alleen maar proberen om het beste te maken van een ongunstige situatie. En dat betekent ook dat je je beter niet vastklampt aan heilige principes. Die ideeën zijn totaal onverenigbaar met waar dictaturen voor staan. Stalin zag zichzelf niet als iemand die ternauwernood de controle behield, denk ik.’

‘Machiavelli is dus zeker niet de vader van de dictatuur waar sommigen hem voor verslijten. Uiteindelijk had hij weinig vertrouwen in de heersende klasse, die hij beschouwde als parasieten en een gevaar voor de staat. Als puntje bij paaltje kwam, koos hij toch partij voor het volk en voor de vrijheid. Hij geloofde dat vrije volkeren het best in staat waren om te gaan met de veranderingen die de geschiedenis met zich meebrengt.’
 

Machiavelli had weinig vertrouwen in de heersende klasse, die hij beschouwde als parasieten en als een gevaar voor de staat’

Heeft het überhaupt wel zin om Machiavelli te lezen als een handboek voor machthebbers?

‘Sommige mensen geloven van wel, met name sommige CEO’s en politici. Een goed voorbeeld is Karl Rove, de beruchte adviseur van president Bush, die me grappig genoeg een lovende quote bezorgde voor de cover van de Engelstalige editie. Blijkbaar had hij de onvriendelijke voetnoot gemist die ik aan hem had gewijd (lacht). Sommigen noemen hem zelfs de Amerikaanse Machiavelli, omdat hij zo’n cynische figuur is die om het even wat zou doen om zijn kandidaat verkozen te krijgen.'

'Ik kan me wel voorstellen dat Machiavelli’s adviezen nog steeds nuttig zijn voor de strijdende partijen in failed states zoals Somalië. Uiteindelijk schreef hij zelf ook vanuit het uitgangspunt van zo’n failed state, waarin de overheid niet meer functioneerde en de chaos regeerde. De politieke en militaire macht was hopeloos versnipperd, waardoor heel Italië weerloos was. Il Principe was volledig toegesneden op die situatie, waarin machthebbers elkaar in hoog tempo opvolgden en omringd waren door vijanden. Ik denk dat hij een heel ander filosoof was geweest als hij in een stabiele en comfortabele omgeving had kunnen werken zoals Erasmus, die een tijdlang aan het hof van Karel V vertoefde.’

Zijn scherpte heeft Machiavelli wel eeuwige roem opgeleverd.

‘De historische context waarin hij schreef, was snel vergeten in de populaire cultuur, waarin van Machiavelli een karikatuur werd gemaakt. In het Elizabethaanse theater werd hij zelfs opgevoerd als de stereotiepe slechterik. Shakespeare haalde er bijvoorbeeld zijn inspiratie voor zijn karakterschets van Richard III als geniepige, wrede man die met complotten aan de macht komt en tot alles in staat is om de touwtjes in handen te houden. Er zit een schitterende passage in dat stuk, waarin Richard vertelt hoe hij de troon wil grijpen: ‘Ik zal meer matrozen verzuipen dan de zeemeermin, sluwer bedriegen dan Ulysses, (...) Ik zal de moordlustige Machiavelli terug naar de schoolbanken sturen.’

Hij zegt eigenlijk dat hij meer Machiavelli gaat zijn dan Machiavelli zelf (lacht). Ik denk dat hij zo bekend en populair is geworden vanwege zijn strijdlust. Hij zegt het gewoon zoals hij het denkt, en het feit dat hij bewust provoceert, maakt hem natuurlijk net zo boeiend. Hij doorprikt bijvoorbeeld de zogenaamde vroomheid van de geestelijke stand en lacht met zogenaamde filosofen die in het ijle praten omdat ze hun handen niet willen vuil maken.’

Misschien was hij zelfs een beetje te eerlijk voor zijn eigen goed?

‘O, ik denk dat hij achteraf gezien wel tevreden zou zijn. Hij snakte naar roem, en hij zou zich ongetwijfeld vrolijk maken over de manier waarop zijn boeken door de jaren heen geïnterpreteerd zijn. Zijn werk wordt ook gekleurd door zijn bescheiden afkomst. Het is opvallend dat de grote genieën van die tijd - ik noem alleen maar Leonardo da Vinci en Michelangelo - eigenlijk in de marge van de respectabele burgerij leefden. Ze moesten wel naar de gunst van machtige mannen hengelen, hoewel ze wisten dat die intellectueel of artistiek niet tot aan hun enkels reikten. Ik ben er zeker van dat Machiavelli het heerlijk zou vinden om te zien dat net hij de eeuwen heeft getrotseerd, terwijl de machthebbers van toen allang vergeten zijn. De namen van Giuliano en Lorenzo de Medici leven alleen voort dankzij Machiavelli en Michelangelo, die een monumentale graftombe voor hen maakte.’
 

Machiavelli had het heerlijk gevonden om te zien dat net hij de eeuwen heeft getrotseerd

Volgens u ligt de belangrijkste erfenis van Machiavelli in de radicale perspectiefwissel die hij doorvoerde.

‘Ik zou hem durven te omschrijven als een van de vaders van de moderne staat. In de politieke analyse tot dan toe werd er altijd teruggegrepen naar Gods plan. Daarom werd er zo veel gediscussieerd over rechtvaardigheid en deugd. Machiavelli schuift dat hele idee echter zonder pardon opzij. In zijn ogen is macht datgene wat de wereld in zijn plooi legt, en rechtvaardigheid kan je alleen maar bereiken als je inzicht hebt in machtsmechanismen.’

‘Je kan de geboorte van de moderne staat natuurlijk niet aan Machiavelli alleen toeschrijven, maar hij weerspiegelde als een van de eersten dit nieuwe secularistische perspectief. Het idee van raison d’état is bijvoorbeeld schatplichtig aan Machiavelli’s redenering dat we allemaal verplichtingen hebben tegenover de staat, en dat sterke staten te verkiezen zijn boven zwakke, omdat ze uiteindelijk het algemeen belang dienen. Dat is tegelijk het zwakke punt van zijn filosofie: dat hij te veel gelooft in wat je met macht kunt bereiken. Dat komt natuurlijk doordat hij met eigen ogen zag wat de verschrikkelijke gevolgen waren van een machtsvacuüm.’

Heel wat grote denkers hebben dankbaar gebruik gemaakt van zijn werk.

‘Ik weet niet of de wereld er anders zou hebben uitgezien zonder Machiavelli, maar hij ontketende wel een soort van revolutie. De premisse dat je naar politiek en naar staten kan kijken zonder referentie naar de goddelijke voorzienigheid was wel degelijk nieuw. En in die zin is het volgens mij niet overdreven om zijn werk te zien als het beginpunt van de politieke wetenschap. Grote denkers als Hobbes, Locke en zelfs Karl Marx zijn wat dat betreft schatplichtig aan hem, hoewel ze dat nooit met zoveel woorden hebben gezegd.’

Als Machiavelli vandaag leefde, wat voor boeken zou hij dan geschreven hebben?

‘Hij schreef eigenlijk met tegenzin, dus misschien had hij wel helemaal niets geschreven als hij niet werkloos was geweest (lacht). Als ik moet beschrijven wat hij deed, vergelijk ik hem meestal met een onderminister van buitenlandse zaken: iemand die in de schaduw van de echte topfiguren werkte. Ik ben ervan overtuigd dat hij liever zijn handen zou vuilmaken om een paar reële problemen op te lossen dan er in een hoekje over te zitten schrijven. Maar als het dan toch moest, zou hij waarschijnlijk plezier scheppen in het doorprikken van opgeblazen ego’s. En hij zou zonder twijfel voortdurend lopen te klagen over het gebrekkige functioneren van ons systeem. Hij was in zijn tijd al een bijzonder kritische geest, die weinig geduld had met mensen die zichzelf iets wijsmaakten en ervan overtuigd waren dat ze een of andere heilige missie nastreefden. Ik zie hem wel voor me als auteur van een no-nonsense handleiding om het systeem te hervormen, waarbij hij de hypocrisie van de heersende klasse natuurlijk genadeloos aan de kaak zou stellen. Hij zegt zonder omwegen wat hij denkt, in een levendige taal. Hij was voor alles een uitgesproken en makkelijk te begrijpen schrijver, wat mee verklaart waarom zijn werk vandaag nog steeds wordt gelezen.’ (Uit: Eos Memo, nr. 5, maart 2013)

Machiavelli. een biografie; Miles J. Unger, Ambo uitgeverij, 34,95 euro.


Leven en werken van Machiavelli
-     Geboren in 1469 in Firenze
-     Na de executie van Savonarola in 1498 werd hij secretaris van de Tweede Kanselarij van Firenze, een belangrijke functie die hij bekleedde tot 1512
-     Probeerde het bestuur van de stadstaat ervan te overtuigen om een burgerleger op te richten, wat in 1506 eindelijk lukte
-     Belandde in 1513 in de gevangenis op beschuldiging van samenzwering na de machtsgreep van Giuliano de Medici en werd uiteindelijk verbannen naar zijn familieboerderij
-     Schreef in datzelfde jaar Il Principe voor Giuliano de Medici, maar het traktaat werd uiteindelijk opgedragen aan diens opvolger Lorenzo.
-     Oogste succes met het komische theaterstuk La Mandragola, dat tot op vandaag wordt opgevoerd  
-     In 1519 volgt zijn meesterwerk Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio (kortweg Discorsi), waarin hij zijn politieke project voor Italië uiteenzet
-     Sterft in 1527