Oudste bekende primaat niet groter dan muis

Een piepklein aapje met een lange staart is het oudste primatenfossiel tot nu toe.

In een geologische formatie in de Hubei-provincie in China rustte al 55 miljoen jaar een exemplaar van wat wetenschappers Archicebus achilles doopten. Vrij vertaald betekent Archicebus ‘begin-aap met een lange staart’. Het werd tien jaar geleden opgediept en volgens een analyse van Chinese onderzoekers gaat het om het oudste primatenskelet dat wetenschappers tot nu toe hebben gevonden. De analyse staat in Nature deze week.

Reconstructie van het fossiel op basis van microtomografie. (Foto: P. tafforeau/ Xijun Ni)

Het skelet is voor meer dan de helft intact, wat uitzonderlijk is voor een dergelijk oud fossiel.Wat meteen opvalt: het aapje was ongeveer 7 centimeter lang – niet groter dan een hedendaagse pygmeemuis, één van de kleinste knaagdieren ter wereld – en woog ongeveer 25 gram. Voorts had het diertje, zoals zijn naam al suggereert, een erg lange staart in vergelijking met zijn lichaam. De scherpe tanden van het fossiel vertellen volgens de wetenschappers dat Archicebus verzot was op insecten. De grote oogkassen suggereren dan weer dat het diertje een scherp zicht had en voornamelijk overdag leefde, terwijl de staart en de bouw van de achterpoten weggeven dat het beest graag in bomen verbleef en van tak naar tak sprong.

Mix van kenmerken
De voet vertoont enkele kenmerken van de Anthropoidea, de onderverdeling van primaten waartoe de zogenoemde apen van de Oude Wereld en de apen van de Nieuwe Wereld (waaronder de mens) behoren. Maar onder meer het ronde hoofd en de tanden van Archicebus gelijken op die van Tarsiiformes, een minder succesvolle tak in de evolutie waarvan nu uitsluitend nog enkele telgen op de eilanden van Zuidoost-Azië leven.

De vondst geeft meer gewicht aan het idee dat het begin van de primatenevolutie, en zelfs het begin van de antropoden, in Azië plaatvond en niet in Afrika. Genoomanalyse had al duidelijk gemaakt dat toepaja’s en lemuren de dichtste levende verwanten van primaten zijn. En die kleine aapjes leven vandaag alleen in Azië. Er zijn wel botten en tanden van 55 miljoen jaar oude primaten uit Afrika, maar die zijn heel fragementair. Wellicht splitsten de afstammelingen van Archicebus zich in Azië in Tarsiiformes en Antropoidea, en zijn die laatste – vermoedelijk zelfs over water – naar Afrika gemigreerd. Dat gebeurde wellicht op het einde van het Eoceen, zo’n 38 miljoen jaar geleden. En miljoenen jaren later werd Afrika dan de bakermat voor de verdere evolutie van de Anthropoidea en van de mens. (ma)