Na twee jaar en een uitzonderlijke globale onderbreking, waarvan de gevolgen nog niet duidelijk zijn, is het onvermijdelijk dat velen nog decennialang over COVID-19 zullen schrijven. Nu we een periode van zelfreflectie ingaan, hebben de menswetenschappen veel te bieden.
Bij het begin van de pandemie hadden we vooral vragen over een mogelijk vaccin. Wanneer komt er één? En werkt het dan wel? De theoretische en technische uitleg zal kort en to the point zijn. Het volledige verhaal ligt elders. De medische geschiedenis van pandemieën is fascinerend, maar zelden het cruciale punt. We weten niet zeker wat de plaag was die door Athene woedde in de vijfde eeuw voor Christus of de pest in Rome tijdens de tweede en derde eeuw voor Christus. Wel weten we hoe de Zwarte Dood werd verspreid, maar dat is niet het meest interessante.
Het meest interessante is hoe mensen reageerden op plagen en hoe schrijvers van die tijden de reacties beschreven. Thucydides (460-400 v.C.), Griekse historicus en generaal, schreef over de reactie van de Atheners op hun plaag en beïnvloedde, direct of indirect, hoe latere geschiedschrijvers plagen beschreven. Het zette een patroon voor een narratief over symptomen en sociale impact.
Athene was druk bezig met het tweede jaar van een oorlog met Sparta die uiteindelijk meer dan 20 jaar zou duren. De plaag verspreidde zich snel en doodde veel mensen. Sommige Atheners zorgden plichtsgetrouw voor hun buren, wat meestal tot hun dood leidde, maar velen gaven gewoon op. Ze negeerden hun familie en de doden of ze zochten plezier waar ze maar konden met de tijd die ze nog hadden. Het doet denken aan La Boum: een feest in het Ter Kamerenbos waar jongeren zonder aandacht voor de coronamaatregelen zich uitleefden.
Het is niet duidelijk in hoeverre de plaag Athene veranderde: de oorlog stopte niet en het had geen effect op de Atheense welvaart. Thucydides zegt wel dat de dood van Perikles door de pest de aard van hun leiderschap veranderde en enkele modererende functies verwijderde. Hij impliceert dat de Atheners hun traditionele vroomheid en respect voor sociale normen achterwege lieten.
Dit was de generatie die de meest radicale vragen over de rol van de natuur en de goden voortbracht. De generatie die zich afvroeg wat ze wisten van de wereld en hoe ze zouden moeten leven. Het is ook de generatie die een nieuw gevoel van militarisme kreeg, en dat leidde uiteindelijk naar catastrofe: Athene die de oorlog verliest van Sparta en zo haar imperium verliest.
Pandemieën en hun impact
Het is verleidelijk om te zeggen dat pandemieën alles veranderen, maar is dat ook zo? Na de Byzantijnse plaag van de zesde eeuw werd iedereen even heel religieus, maar zodra ze zich weer veilig voelde, keerden ze terug naar hun oude gedrag.
Hoe zit het dan met onze eigen pandemie? Wat zal veranderen? Aanlokkelijk als het is om een complete verandering van ons sociaal verdrag te voorspellen, de lessen van de geschiedenis suggereren dat dat onwaarschijnlijk is.
Misschien het ergste gevolg is hoe dit de vooruitgang in ontwikkelingslanden heeft belemmerd. Dat, en de lange termijn impact op mentale gezondheid en onderwijs over heel de wereld. Al zijn die moeilijk om te meten. Toch is deze pandemie de best bestudeerde pandemie van de geschiedenis. Dat komt dan vooral door wetenschappers in de kunst- en menswetenschappen. Als voorbeeld: de universiteit van Exeter startte The Pandemic and Beyond waar ze al meer dan 700 COVID-19 projecten kunnen toevoegen aan het portfolio van de Raad voor onderzoek inzake kunst en menswetenschappen.
Pandemische wetenschap
Wat voor nuttige dingen vertelt de geschiedenis ons? De geschiedenis van COVID-19 zal niet gewoon een beschrijving van het virus en het vaccin zijn, of het mysterie van waar het vandaan kwam. Het zal een complex verhaal zijn over hoe de ziekte ons sociaal gedrag kruiste, hoe we kozen te reageren als individuen en families, als samenlevingen en politici.
Wat de beste geschiedschrijvers ons hebben geleerd is dat de biologie van ziektes onlosmakelijk verbonden is met de sociale constructie van ziekte en gezondheid. En ook dat mensen slecht zijn in het denken over gevolgen.
Een van de meest interessante mogelijke gevolgen van deze pandemie is de relatie tussen politiek en wetenschap. De Atheense plaag zorgde voor de radicale invraagstelling van het leven, de dood en de rol van de goden. De Zwarte Dood zorgde voor verandering op het vlak van religie en filosofie, en zorgde voor veranderingen in medische ethica.
Deze laatste plaag toonde wetenschap op haar beste en meest essentiële, maar plaatste het ook op een oncomfortabele positie in de politiek. De pandemie heeft ervoor gezorgd dat politici verklaren dat ze ‘de wetenschap volgen’, maar wetenschap spreekt niet met één stem en geeft zelden simpele antwoorden.
Op lange termijn zullen we, om de gevolgen van dit virus te begrijpen - en de bredere culturele, sociale en economische uitdagingen waarin het is ingebed - een meer genereuze en meer allesomvattende kijk op de wetenschap moeten ontwikkelen. Alleen op die manier zullen we het verslag over deze pandemie kunnen schrijven dat haar ontwrichtende kracht vereist.
