Tot in de Vaticaanse archieven gaat de Leuvense historica Violet Soen op zoek naar verklaringen van de grote veranderingen die de Europese en Nieuwe Wereld in de zestiende eeuw ondergingen.
In 1519 geeft de pauselijke bul Exsurge Domine Luther een laatste kans om zijn 41 stellingen te herroepen. Als antwoord stuurt hij zijn traktaat Over de vrijheid van een christen naar de paus. De onvermijdelijke excommunicatie volgt. Keizer Karel V geeft hem nog een kans om zich te verantwoorden, maar later dat jaar volgt ook de rijksban. Luther duikt onder in Eisenach en wijdt zich aan een bijbelvertaling. Waarom moest Luther veroordeeld worden?
Lutheranen beschouwen de pauselijke veroordeling als onterecht, katholieken als gerechtvaardigd
Een interessante vraag, die voer voor discussie biedt. Lutheranen en katholieken blijven kibbelen over de inhoudelijke, maar ook meer formele kwesties van het christelijk geloof. Lutheranen beschouwen de pauselijke veroordeling als onterecht, katholieken als gerechtvaardigd. Helaas veelal onbewust, herkauwt deze hedendaagse discussie – to blame or not to blame Luther – het oude debat uit de zestiende eeuw.
Daarom biedt de vraag ook voer voor historici, al willen zij eerder de angel uit het conflict halen. Een nauwkeurige historische reconstructie leidt tot een beter inzicht waarom de veroordeling van Luther tot stand kwam, met alle eigenaardigheden die zo kenmerkend waren voor de kerk van de zestiende eeuw. In het historisch onderzoek gaat het dan niet langer om de morele vraag wie goed of fout was. Het verleden kunnen laten rusten, is vaak een mooie deugd.
Jaren geleden werd ik gebeten door de vraag waarom de paus en ook andere katholieke theologen het als hun plicht beschouwden om eerst academisch weerwerk te bieden aan Luther, en vervolgens hem te veroordelen en zelfs uit de kerk te zetten. Die zoektocht leidt onvermijdelijk naar de archieven van het Vaticaan.
Hoewel er nogal wat mythes bestaan, nog versterkt door de boeken en complottheorieën à la Dan Brown, kan je er als onderzoeker vrij aan de slag over de zaak-Luther. Helaas zijn niet alle documenten bewaard uit deze periode. Soms doorstonden ze de tand des tijds niet. Meestal werden de werkdocumenten of kladteksten gewoonweg niet bewaard. Daarom is het onderzoek naar de precieze genese van de veroordeling van Luther vaak lastig, en blijft er veel werk aan de winkel voor wie wil begrijpen wat er precies veroordeeld werd, en vooral wie achter deze veroordeling zat.
Hertekening wereldkaart
Maarten Luther kwam al vroeg in het vizier van de pauselijke curie, maar het onderzoek naar zijn 95 stellingen werd gauw afgeremd door de politieke beslommeringen van zijn tijd. Uiteindelijk veroordeelden eerst de universiteiten van Keulen en Leuven een aantal zelf geselecteerde stellingen in 1519. Op basis hiervan heropende Rome het onderzoek, en besloten de kardinalen dat de stellingen die voorlagen ketters waren. Met de bul Exsurge Domine van 15 juni 1520 dreigden ze Luther te excommuniceren.
De hervormer ging niet in op de mogelijkheid om binnen de 60 dagen te verzoenen, maar verbrandde de bul openlijk. Hetzelfde deden tegenstanders met zijn boeken. De bul Decet Romanum Pontificem van 3 januari 1521 excommuniceerde Luther. Op basis daarvan sloeg ook keizer Karel V zijn onderdaan Luther in de ban, zoals hij dat decreteerde met het Edict van Worms van mei 1521.
De tegenstanders van Luther meenden dat zij het christelijke geloof beschermden tegen ketterij en vooral tegen tweedracht binnen de kerk. De medestanders van Luther zouden de autoriteit van de paus in deze kwesties niet langer aanvaarden, en meenden dat Luther fout begrepen werd. Zo ontstond de patstelling die uiteindelijk leidde tot een schisma binnen de West-Europese kerk, een schisma dat ook geëxporteerd werd naar de Nieuwe Wereld.
Zo werd de politieke en religieuze wereldkaart grondig hertekend in de eerste helft van de zestiende eeuw, een erfenis die tot vandaag sporen trekt in religieuze en culturele discussies. Misschien enkel voor deze vaststelling geldt, blame Luther.
