Een van de grootste mysteries in de kunstgeschiedenis is opgelost: uit nieuw onderzoek blijkt voor het eerst welke delen van het Lam Gods werden geschilderd door Hubert Van Eyck en wat van de hand is van zijn broer Jan.
Beeld: Sint-Baafskathedraal Gent, www.artinflanders.be, foto KIK-IRPA.
Het interdisciplinaire onderzoek van het onderste register van het Lam Gods, het wereldberoemde vijftiende-eeuwse veelluik met de Aanbidding van het Lam Gods, heeft voor een doorbraak gezorgd in een van de meest fundamentele raadsels in de kunstgeschiedenis: wat van het schilderij is van de hand van Hubert Van Eyck en wat van zijn jongere broer Jan?
Onderzoekers van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) en van de Universiteit Antwerpen zijn erin geslaagd om dankzij moderne beeldtechnieken een eerste, onderliggende schildering te identificeren die kan worden toegeschreven aan Hubert Van Eyck. Ze vonden onder andere dat Hubert centraal in het middenpaneel aanvankelijk een natuurlijke bron schilderde en dat die later door Jan werd overschilderd met de iconische Fontein des Levens. Deze ontdekking zet de deur open voor de zoektocht naar andere schilderijen van Hubert Van Eyck, waarvan tot nog toe geen enkel ander werk gekend is.
Beeld: Aanbidding van het Lam, diagram: hoofden toegeschreven aan Hubert (gearceerd in geel) en aan Jan van Eyck (gearceerd in rood) en hoofden toegeschreven aan Hubert en bewerkt door Jan van Eyck (gearceerd in geel en rood). Sint-Baafskathedraal Gent © Lukasweb.be-Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
Wie schilderde wat?
In 1823 werd een opschrift ontdekt op de lijst van het Lam Gods. De Latijnse tekst van het kwatrijn kon als volgt worden vertaald: De schilder Hubert Van Eyck, een groter man werd nooit gevonden, vatte dit werk aan. Zijn broer Jan, de tweede in de kunst, voltooide die zware taak op verzoek van Joos Vijd. Die nodigt u, op 6 mei [1432], met dit vers uit om te aanschouwen wat werd verricht. De vertaling gaf de voorbije twee eeuwen aanleiding tot talrijke hypotheses over het ontstaan van het meesterwerk en de precieze inbreng van beide Van Eycks.
Jarenlang werd het kwatrijn door sommigen afgedaan als een onjuiste, latere toevoeging. Maar in 2020 werden zij in het ongelijk gesteld toen onderzoekers van het KIK bewezen dat de inscriptie authentiek is. De vaststelling vormde een nieuwe impuls voor verder onderzoek om de precieze inbreng van Hubert en Jan Van Eyck in het Lam Gods te ontrafelen, wat tot dan toe een mysterie was.
Aanbidding van het Lam Gods, koppen toegeschreven aan Hubert van Eyck. Sint-Baafskathedraal Gent, www.artinflanders.be, foto KIK-IRPA.
Dat onderzoek gebeurde door beeldscans te bestuderen die in 2019 met infrarood en ma-xrf werden gemaakt na het verwijderen van de versluierende zestiende-eeuwse overschilderingen en die onderzoekers toelieten dieper door te dringen in de onderliggende verflagen. Maar ook door hoogtechnologische laboratoriumanalyses van verfstalen en door vergelijkend stijlonderzoek en observaties door de restaurateurs die jarenlang bijna dagelijks in nauw contact stonden met de schilderijen.
Een van de resultaten daarvan is dat op het centrale paneel met de Aanbidding van het Lam Gods een verregaand uitgewerkte onderliggende schildering werd gevonden die de onderzoekers dankzij het kwatrijn kunnen toeschrijven aan Hubert Van Eyck. Hij schilderde het weiland, de luchtpartij, een heuvellandschap met minder gebouwen, en steden aan de horizon. In die eerste schildering komen ook al het altaar met het lam en de engelen voor en de figuren errond. Onder het altaar was een natuurlijke bron geschilderd, die dit onderzoek voor het eerst aan het licht bracht.
Kluizenaars, hoofd toegeschreven aan Jan van Eyck (linksboven); Pelgrims, hoofd toegeschreven aan Jan van Eyck (rechtsboven); Aanbidding van het Lam, koppen toegeschreven aan Hubert en bewerkt door Jan van Eyck (links- en rechtsonder). Sint-Baafskathedraal Gent, www.artinflanders.be, foto KIK-IRPA.
Verder wordt bevestigd dat een tweede fase van het werk, wellicht geschilderd na de dood van Hubert in 1426, toe te schrijven is aan Jan Van Eyck. Hij herwerkte en overschilderde voor een groot stuk het werk van zijn broer. Het centrale motief van de natuurlijke bron verdween onder de Fontein des Levens. Hij schilderde secuur rondom enkele van Huberts centrale figuren, retoucheerde er enkele en voegde er nog andere aan toe. Jan overschilderde ook het landschap, met meer details en een ongekende variatie in de vegetatie. In de luchtpartij voegde hij minstens één laag azuurblauw toe. Hij herwerkte ook Huberts eerste compositie met steden aan de horizon en voegde onder meer de motieven toe waarin men de toren van de kathedraal van Utrecht, de voormalige Sint-Baafsabdij en de Brugse OLV-kerk herkent.
Missing link
De figuur Hubert Van Eyck heeft altijd tot de verbeelding gesproken. Tot nu toe stond alleen vast dat hij in 1426 overleed – wellicht tijdens de creatie van het Lam Gods – en dat hij bij de realisatie van het kunstwerk was betrokken. Maar wat zijn precieze inbreng daarbij was bleef een groot mysterie. Uit het onderzoek blijkt nu op basis van wetenschappelijke gegevens dat Hubert Van Eyck wel degelijk delen van het Lam Gods schilderde en dat zijn bijdrage niet beperkt bleef tot de planning en het ontwerp, zoals vaak werd geopperd. Hubert is daardoor mogelijk de ‘missing link’ tussen de pre-Eyckiaanse schilderkunst en de radicaal vernieuwende Ars Nova van zijn jongere broer Jan Van Eyck.
Aanbidding van het Lam: hoofd van een profeet toegeschreven aan Hubert van Eyck. Sint-Baafskathedraal Gent, www.artinflanders.be, foto KIK-IRPA.
Naast de enorme esthetische meerwaarde van de restauratie, vormen deze wetenschappelijke resultaten een nieuw hoogtepunt in de indrukwekkende lijst van ontdekkingen bij de behandeling van het Lam Gods. Eerder ontdekten de onderzoekers de originele verflaag op het gesloten altaarstuk en het onderste register, verwijderden ze de zestiende-eeuwse overschilderingen die die verflaag grotendeels bedekten en restaureerde het interdisciplinaire team van het KIK die originele laag tussen 2012 en 2019 al voor twee derden. Verder bewezen ze dat het kwatrijn op de lijsten origineel is.
De derde en laatste fase van de restauratie, van het bovenste binnenregister, wordt na een Europese aanbesteding volgend jaar aangevat.
