Een ontmoeting tussen wetenschap en samenleving: een dialoog met vele betrokkenen

Wat drijft onderzoekers? Natuurlijke nieuwsgierigheid, zeker, maar de wens om antwoorden te vinden op maatschappelijke uitdagingen, groot en klein, is in veel gevallen even belangrijk. En wat is een betere manier om over deze noden te leren dan door samen te werken met de betrokken partijen in de samenleving - zoals burgers, patiënten, landbouwers, overheden, en industrieën? Dat is de filosofie achter verschillende VIB-projecten met nauwe betrokkenheid van verschillende belanghebbenden in het afgelopen decennium.

Raquel da Cunha, doctoraatsstudente aan het VIB-KU Leuven Centrum voor Hersenonderzoek, liet zich in 2012 inspireren door het verslag van een "Meet the researchers"-avond over de ziekte van Alzheimer. Ze zag kansen voor een soortgelijk onderwerp in haar onderzoeksdomein: de ziekte van Parkinson. Dit markeerde de start van VIB's "Patients meet Scientists" in 2013, waar burgers en (jonge) onderzoekers specifieke, ziekte-gerelateerde thema's bespreken, de labo's bezoeken, en elkaars uitdagingen leren kennen. Andere edities zouden volgen, bijvoorbeeld over astma, dystonie en primaire immuundeficiëntieziekten (PID). Om de dialoog met PID-patiënten te vergroten, is een Reverse Science Café opgericht. Tijdens zo'n discussie evenementen luisteren de experts naar de mening en zorgen van de deelnemers over hoe onderzoekers kunnen helpen met aspecten voorbij onderzoek en hulpverlening. Dit leidde tot nieuwe projecten zoals een PID-documentaire voor kinderen die in scholen gebruikt kan worden om bewustwording te creëren rond de implicaties van deze aandoening.

Als groepsleider aan het VIB-KU Leuven Centrum voor Microbiologie heeft Jeroen Raes altijd geprobeerd de relatie tussen de darmflora en menselijke gezondheid beter te begrijpen. In 2011 plantte hij de kiem voor een groot burgerwetenschapsproject: het Vlaams Darmflora project.

"We wilden, met behulp van de stoelgangstalen van proefpersonen verbanden onderzoeken tussen de miljarden darmbacteriën en hun gezondheid en levensstijl", legt Raes uit. "Het Belgische tv-programma "De Laatste Show" nodigde me uit om hier meer over te vertellen op de nationale televisie. Waar we hoopten een paar honderd deelnemers aan te trekken, wilden duizenden burgers meewerken. We waren helemaal niet voorbereid op zo'n massale respons. Met het hele lab herorganiseerden we onze manier van werken: we ontwikkelden online enquêtes en automatische mailings, maar ook kits de staalnames."

“Die organisatie was niet de enige uitdaging waar we voor stonden. Omdat we stoelgangstalen wilden blijven verzamelen, moesten we de burgers betrokken houden. We begonnen een nieuwsbrief en een Facebook-pagina om de resultaten regelmatig te delen. Als je mensen om iets vraagt, moet je ook iets teruggeven. Onze deelnemers zijn erg blij om te horen dat ze bijdragen aan iets dat een verschil maakt. Daarom is dit project nog steeds een succes, zelfs na tien jaar."

Grootschalige studies zoals deze zijn niet alleen complex, maar ook erg duur. Raes: “Over de jaren heen kregen we steun van de Vlaamse regering, FWO, VIB, VUB, de EU, het Rega-Instituut en KU Leuven. Dankzij die hulp werd dit het uithangbord van ons lab. We volgen onze deelnemers op om te kijken hoe hun gezondheid evolueert en in hoeverre hun darmflora die evolutie voorspelde. De medewerking van de Vlaamse burgers heeft geleid tot belangrijke ontdekkingen en publicaties over de consistentie van onze darmflora en de manier waarop deze ontstekingen en ziekten beïnvloedt."

Het Vlaams Darmflora project in cijfers 

• > 7 000 deelnemende burgers 
• > 20 000 monsters verzameld 
• 70 apothekers en > 5 000 huisartsen betrokken 

Enkele publicaties: 

• A map of the healthy Flemish gut microbiota, and the factors that drive it (Falony et al Science 2016) 
• A reference for clinical studies in – among others – Inflammatory Bowel Disease (Vieira-Silva et al. Nature Microbiology 2019)
• Discovery of the interplay between the gut microbiota and mental health and depression (Valles-Colomer et al. Nature Microbiology 2019)
• Identifying how our genome drives our microbiome (Hughes et al Nature Microbiology 2020)

In 2020 ontmoetten vijf VIB-wetenschappers twee kunstenaars, Sandra Lorenzi en Kuan-Yi Ku, tijdens een 'artiest in residentie' project in samenwerking met Bozar en Gluon om het bewustzijn te vergroten en creatieve en kritische reflecties over maatschappelijke uitdagingen te stimuleren via kunstwerken in een interactie tussen onderzoekers en kunstenaars gedurende een 1,5 jaar-lange samenwerking.

Ive De Smet, groepsleider aan het VIB-UGent Centrum voor Planten Systeembiologie, kwam op het idee om zijn liefde voor wetenschap en planten te combineren met de passie van zijn vriend en kunsthistoricus David Vergauwen. Samen bestudeerden ze historische schilderijen om te zien hoe planten zijn geëvolueerd. Dankzij deze waarnemingen konden ze de genetische veranderingen in plantaardige voedingsproducten traceren. De resultaten van hun interdisciplinaire studies werden gepubliceerd in Science en Current Biology. 

In 2018 zag VIB's Grand Challenges Program het levenslicht. Het belangrijkste doel van dit translationele onderzoeksprogramma is het vergroten van de maatschappelijke impact van VIB-onderzoek door samen te werken met externe experts, maar ook met patiënten en burgers. Het Pointillisme-project in kankeronderzoek en de klinische proeven die zijn opgezet om COVID-19 te bestrijden, zijn slechts twee voorbeelden van hoe patiëntenparticipatie wetenschappelijke vooruitgang kan stimuleren.

Een ander burgerwetenschappelijk project dat nog steeds loopt, is Soja in 1000 Tuinen. Begin 2021 werden meer dan duizend Vlamingen, waaronder landbouwers, gevraagd om sojabonen te telen en analyseren in hun eigen tuinen of velden, en hun bevindingen te rapporteren via enquêtes. In de zomer werden de planten verzameld om te onderzoeken of er groeibevorderende bacteriën in de bodem van de deelnemers aanwezig waren. Op basis van deze gegevens worden richtlijnen en toepassingen ontwikkeld om de opbrengst van de sojateelt op een duurzame manier te verbeteren. Dit brengt ons terug bij het microbioom, uitgebreid bestudeerd door Jeroen Raes, wat illustreert dat bacteriën nuttig kunnen zijn voor zowel mens als plant.