'Het eeuwige leven is mogelijk'

Begin mei kunt u op het docufilmfestival Docville in Leuven kijken naar The Immortalists, waarin labbioloog Bill Andrews en theoretisch bioloog Aubrey de Grey ons ervan willen overtuigen dat de dood te verschalken is. Aubrey de Grey en zijn Methusaleh Foundation zijn ervan overtuigd dat er een ‘biomedicijn’ in het verschiet ligt dat voorkomt dat we ouder worden en sterven. Ligt het eeuwige leven binnen handbereik?

De Methuselah Foundation, een non-profitorganisatie, bevindt zich in Lorton in de Amerikaanse staat Virginia en houdt zich bezig met ‘een versnelling van de vooruitgang in de richting van een geneeswijze voor aan leeftijd gebonden ziekten, lichaamsgebreken, lijden en sterven’. Dankzij de moderne geneeskunde leven we met zijn allen veel langer dan vroeger. Nu is het volgens de stichting tijd om ook een remedie te vinden voor de ziekten die die hoge ouderdom met zich meebrengen. Uiteindelijk doel van de Methusaleh Foundation is niets minder dan de onbeperkte verlenging van het leven – het eeuwige leven in een jonge toestand dus, of toch zo goed als.

Daarvoor zoekt de vereniging naar een ‘biomedicijn’ dat het ouder worden tegengaat en heeft ze een prijs uitgeloofd voor de eerste wetenschapper die een gezond verlengstuk kan breien aan de normale levensduur van een laboratoriummuis zonder al te ingrijpend genetisch gemanipuleer: de Methuselah Mouse Prize ofte Mprize. Volgens de laatste berichten valt er ruim 3 miljoen euro te rapen.

De MFoundation financiert eveneens het SENS Research Project, het gedetailleerde werkschema dat Aubrey de Grey – de voorzitter en chief science officer van de Mfoundation en tevens de hoofdredacteur van het tijdschrift Rejuvenation Research – heeft ontwikkeld om alle tot nu toe bekende vormen van lichamelijke schade door veroudering te repareren. Door de biomoleculaire structuren en de celstructuren te verjongen zal SENS ervoor zorgen dat het lichaam weer werkt alsof het 25 is. Sciencefiction of een realistisch uitgangspunt?

Dodelijke schade
SENS is Strategies for Engineered Negligible Senescence, strategieën voor het kunstmatig voorkomen van de veroudering dus. De bedoeling van SENS is het voorkomen van het fysieke en cognitieve verval. In 2005 verklaarde de Grey: ‘Als we tot echte regeneratieve therapieën willen komen die niet alleen de toekomstige generaties zullen helpen, maar ook de mensen die vandaag leven, dan moeten we de wetenschappers aanmoedigen aan het ouderdomsprobleem te werken.’

Aubrey de Grey stelt dat er zeven types van ouderdomsschade bestaan die het lichaam aantasten en die dus moeten worden genezen of hersteld. Die zeven dodelijke punten zijn voor hem het kader waarbinnen wetenschappers op dit moment moeten werken om zo snel mogelijk het ouder worden te stoppen.

1. Celmutaties en epimutaties
Deze veranderingen in het DNA zijn een neveneffect van het metabolisme en zijn progressief: ze nemen toe in de tijd. Belangrijk zijn de mutaties die cellen aanzetten om zich te delen. Die mutaties kunnen leiden tot kanker. Een mogelijke oplossing kan bestaan in de vervanging van alle stamcellen door stamcellen die geen genen hebben die het telomeer langer maken. Het telomeer zit aan het uiteinde van het chromosoom en bestaat uit zichzelf repeterende stukjes DNA. Volgens de Grey zouden die nieuwe cellen niet langer meegaan dan tien jaar, maar dan kun je ze opnieuw laten vervangen.

2. Mitochondrische mutaties
De mitochondria zijn staaf- of bolvormige celorganellen die dienen als de energiecentrale van een cel. Ze bevatten hun eigen genetisch materiaal en mutaties in hun DNA (MtDNA) kunnen ertoe leiden dat cellen niet langer normaal kunnen functioneren. Op indirecte wijze zouden deze mutaties vele verouderingsaspecten versnellen.

3. Intracellulair afval
De cellen in ons lichaam breken voortdurend proteïnes en andere moleculen af die niet langer bruikbaar zijn of die schade kunnen berokkenen. De moleculen die niet kunnen worden afgebroken, stapelen zich op in de cellen als een soort afval. Aderverkalking, maculadegeneratie (slechtziendheid) en allerlei vormen van neurodegeneratieve aandoeningen zoals alzheimer worden met dit probleem geassocieerd.

4. Extracellulaire rommel
Schadelijk proteïne kan zich ook opstapelen buiten de cellen. De ‘plak’ die men vaststelt in de breinen van patiënten met alzheimer is daar een voorbeeld van.

5.  Celverlies
Sommige cellen in ons lichaam kunnen niet worden vervangen of worden maar heel langzaam vervangen – vaak langzamer dan ze verdwijnen. Deze afname van het aantal cellen zorgt er bijvoorbeeld voor dat het hart zwakker wordt. Ze veroorzaakt ook de ziekte van Parkinson en tast het immuunsysteem aan.

6.  Ongewilde cellen
Sommige cellen zijn niet langer in staat zich op te delen, maar ze sterven evenmin en maken dus geen plaats voor andere, nieuwe cellen. Volgens de Grey scheiden ze ook schadelijke eiwitten af, wat diabetes en een veroudering van het immuunsysteem veroorzaakt.

7. Extracellulaire verbindingen
Cellen worden samengehouden door verbindingsproteïnen. Als er zich te veel extracellulaire verbindingen vormen tussen de cellen kan de celstof zijn elasticiteit verliezen en problemen veroorzaken zoals aderverkalking.

De Grey is zeer optimistisch wat SENS betreft. In 2004 hield hij vol dat de eerste mens die significant langer en kwaliteitsvol zal leven toen mogelijk zelfs al zestig jaar was. En hij beweert ook dat mensen binnen afzienbare tijd duizend jaar en meer zullen worden als ze tenminste niet sterven door een of ander ongeluk: onder een bus lopen, gebeten worden door een giftige slang, het slachtoffer worden van gewelddadige criminaliteit… Volgens de Grey en zijn medestanders is dat haalbaar eens we in staat zijn om het telomeer te behoeden voor slijtage. Bij elke celdeling rafelt het telomeer verder uit tot de cel zich uiteindelijk niet meer kan delen. Bij de mens gebeurt dat meestal na vijftig, zestig celdelingen. Als we dus het verlies van het telomeer kunnen tegengaan is het eeuwige leven geen fantasie meer, zegt de Grey.

Die verklaring deed de wetenschappelijke wereld, waar veel gerontologen 120 jaar als een biologische grens zien, steigeren. Op 120 jaar houden de cellen op met delen en is het menselijk lichaam niet meer tot leven in staat. Die duizend jaar van de Grey waren er dus net iets over.  

De logica van het eeuwige leven
Maar de controversiële gerontoloog de Grey blijft bij zijn overtuiging die volgens hem gebaseerd is op ijzeren logica. Aubrey de Grey stelt dat de therapieën die we in de volgende tien jaar zullen ontwikkelen om het leven van bijvoorbeeld laboratoriummuizen te verlengen – wat nu al gebeurt – en die twintig jaar later ook zullen kunnen worden toegepast op mensen, zeker niet perfect zullen zijn. De mens zal dus gemiddeld wel ouder worden – pakweg 120 jaar – maar uiteindelijk toch sterven.

Maar, redeneert de Grey, niet alle omstandigheden zullen gelijk blijven. En daarom zullen veel mensen die vandaag leven duizend jaar oud kunnen worden en dat op een gezonde manier. Dit is de denkoefening die de Grey maakt. Het menselijke lichaam is een machine en machines kunnen met het nodige onderhoud onbeperkt blijven draaien, veel langer dan de levensduur die de producenten eraan toekennen. Nadeel is dat een technicus in principe alles kan en moet weten over een machine om ze in goede staat en aan de praat te houden, maar we weten nog maar heel weinig over het menselijke lichaam. Een waarlijk allesomvattend palet van therapieën die alles kunnen herstellen wat er in het lichaam fout kan lopen, is dus op dit moment enkel theoretisch mogelijk.

Er zijn bijvoorbeeld veel chemisch verschillende verbindingen verantwoordelijk voor de verharding van onze aderen. Sommige van die verbindingen kunnen ongedaan worden gemaakt met ALT-711 – Alagebrium, een zogenoemde crosslink breaker, een geneesmiddel van Alteon Corporation dat op dit moment klinisch wordt getest. Dit middel kan dus mogelijk een van de actoren in het verouderingsproces omkeren. Maar er zijn andere problemen waarvoor een oplossing nog lang niet in zicht is. Het mitochondrisch DNA bijvoorbeeld. Om dat te verwijderen en te vervangen door gemodificeerde kopieën in de chromosomen van de cel heb je somatische gentherapie nodig en op dit moment beschikken we nog niet over een vector, een instrument dat veilig de cellen kan binnendringen. We zullen ook steeds betere vectoren nodig hebben om alle cellen te kunnen bereiken. De ontwikkeling in de gentherapie gaat op dit moment nogal traag, vindt de Grey.

Bodemsnelheid
Als we dit alles in rekening brengen, zullen therapieën die zestigers twintig jaar jonger maken, een tweede keer dus niet meer zo goed werken. Want als die therapieën voor het eerst worden toegepast, treffen ze in het lichaam van de 60-jarige 60 jaar van ‘gemakkelijke’ ouderdomsschade aan, die ze kunnen elimineren, en 60 jaar van ‘moeilijke’ ouderdomsschade die minder makkelijk kan worden verwijderd. Als die verjongde 60-jarige dan twintig jaar later terugkeert voor een nieuwe behandeling zullen de therapieën slechts 20 jaar van ‘gemakkelijke’ schade en 80 jaar van ‘moeilijke’ schade moeten aanpakken. Wat betekent dat het effect de tweede keer veel minder sterk zal spelen dan de eerste keer. En de derde keer wordt nog moeilijker. Tot uiteindelijk de veroudering toch de overhand haalt.

Maar eerst moet het lukken om de gemiddelde levensduur van een muis te verdubbelen. Geen sinecure, maar zodra dat lukt, wordt de verlenging van een mensenleven, zelfs met veel hogere factoren, een stuk makkelijker. Stel, zegt de Grey, dat men in 2016 een betrouwbare verjongingskuur kan perfectioneren waarmee men het jaar dat tweejarige muizen nog te leven hebben, kan verdriedubbelen. Dat betekent dat die muizen niet zullen sterven in 2017, maar in 2019. Tenzij men natuurlijk in 2018 een therapie ontwikkelt die in staat is om het resterende jaar van de muizen opnieuw te verdriedubbelen.

De kans dat de technologie zich zo snel zal ontwikkelen, is klein. Maar dat ligt heel anders voor de mens. Als we er bijvoorbeeld in 2031 in slagen om een mensenleven met twintig jaar te verlengen, zegt de Grey, dan zal een zestigjarige die zich dan laat behandelen, pas in 2051 moeten terugkomen voor een nieuwe behandeling. Wat betekent dat de wetenschap twintig jaar de tijd heeft om betere therapieën en technologieën te ontwikkelen. En twintig jaar is een lange tijd in de wetenschap, zegt de Grey. Er is dus een bodemsnelheid waaronder de ontwikkeling in de biomedische wetenschap niet mag zakken en dan zullen we in staat zijn het verouderingsproces voor onbeperkte tijd te blokkeren. Die bodemsnelheid kan niet worden gehaald bij de behandeling van muizen, maar wel bij mensen. Aubrey de Grey noemt dit de Longevity Escape Velocity (LEV).

De Engelsman houdt vol  dat de meeste biowetenschappers en gerontologen met wie hij praat, wel de zin van SENS inzien, maar stilvallen als hij met zijn LEV uitpakt. De Grey: ‘Dat is begrijpelijk, want LEV staat ver van het normale wetenschappelijke denken. Het is zelfs geen wetenschap in de strikte zin van het woord, het is eerder geschiedenis van de technologie.’

De Grey is een pure theoreticus, een man die zelfs weinig of geen wetenschappelijk onderzoek doet, maar eerder het kader omschrijft waarbinnen het wetenschappelijk experiment zich moet afspelen. Wat hem betreft, zit het menselijk lichaam behoorlijk briljant in elkaar, maar is het geen perfect product. Integendeel, het is gemaakt door de natuur en die is blind en heeft geen enkele toekomstvisie. De mens heeft die wel en daarom moeten we proberen om het onvolmaakte ontwerp van de natuur te vervolmaken.

Stelt dit alles nu wetenschappelijk iets voor? Het gros van het wetenschappelijke establishment dat zich bezighoudt met gerontologie of ouderdomskunde, is niet helemaal gelukkig met de Grey en beschouwt zijn uitspraken als veel te boud. Maar Aubrey de Grey is klaarblijkelijk geen uil. Het wetenschappelijk essay – de Grey is een theoretisch wetenschapper, zoals bijvoorbeeld Stephen Hawking in de studie van het heelal – dat hij schreef over de opeenstapeling van mutaties in de mitochondria, gaf een mogelijk oplossing aan voor een probleem waar wetenschappers al jaren mee worstelden: zij waren ervan overtuigd dat die mutaties verantwoordelijk zijn voor het verval van de cellen. De universiteit van Cambridge kende hem in 2000 dan ook een doctorstitel in de biologie toe. Maar ondertussen laait de discussie op tussen voor- en tegenstanders.

EEUWIGE JEUGD - Gezond ouder worden (tabletdossier)

Er zijn aanwijzingen dat we met medicijnen of een caloriearm dieet de stofwisseling kunnen vertragen of fundamentele verouderingsprocessen veranderen, zodat we langer leven. Tot op heden is echter niet wetenschappelijk bewezen dat dergelijke methoden in de praktijk werken. Volgehouden fysieke activiteit verlaagt dan weer wel het risico te overlijden aan een hartkwaal, een beroerte, diabetes, kanker of een andere aandoening, maar langdurig zitten kan een aantal van die gezondheidsvoordelen terug ongedaan maken.

U vindt dit wetenschapdossier in de Eos App, die u gratis kunt downloaden in de i-Store of in Google Play (enkel voor tablets, zoek naar "Eos Wetenschap"). U betaalt 2,99 euro per themanummer, of u kiest voor één van de voordelige abonnementsformules waarbij u meteen ook alle andere wetenschappelijke uitgaven van Eos kunt lezen.