Beeld: Carloforte, een gemeente op Sardinië.

Hoe word je gezond oud? Het is een vraag die de mensheid al lang bezig houdt. Vroeger deden verhalen over de fontein van de eeuwige jeugd de ronde. Wie van de mysterieuze waterbron dronk, zou weer jonger worden. Gelukkig weten we vandaag beter. Tegenwoordig proberen mensen via  gezonde leefgewoontes zo lang als mogelijk fit te blijven. Al is het niet altijd evident om te achterhalen wat de beste gewoontes nu juist zijn. Het advies loopt sterk uiteen. Sommige mensen volgen het traditionele advies van de voedingsdriehoek. Andere mensen zweren bij een bepaald dieet, zoals het keto-dieet of het paleodieet.

Blauwe zones

Er zijn streken op aarde met indrukwekkende leeftijdsrecords. Ze tellen veel honderdjarigen en opmerkelijk vitale ouderen die weinig last van hebben van ouderdomskwaaltjes. Op het eerste gezicht lijken dit dus de ideale gebieden om op zoek te gaan naar goede leefgewoontes.

Zo denkt Belgisch demograaf Michel Poulain er ook over. Hij onderzoekt de leefgewoontes van populaties met een hoge levensverwachting. Via zijn onderzoek hoopt hij te achterhalen welke eigenschappen de levensduur van een populatie verlengen.

‘Sardijns arts en onderzoeker Gianni Pes ontdekte als eerste het grote aantal honderdjarigen in Sardinië. In 1999 presenteerde hij zijn resultaten op een congres voor demografen. We waren eerst sceptisch over de data. Het gebeurt vaak dat mensen de leeftijd van heel oude mensen overdrijven. Daarom controleerden mijn collega’s en ik de leeftijd van alle honderdjarigen. Als demografen is dit onze belangrijkste taak.’, vertelt Poulain. De controle toonde aan dat de leeftijden in Sardinië correct waren.

Daarna besloot Poulain om de verdeling van de honderdjarigen over Sardinië onder de loep te nemen. Elke keer als hij een dorp met veel honderdjarigen ontdekte, omcirkelde hij dat met een blauwe pen. ‘Vandaar de term blauwe zones. De zones zijn alleen maar blauw omdat ik blauw een mooie kleur vind. Mijn eerste kaart van Sardinië in 2000 was blauw.’

Tot de blauwe zones behoren volgens Poulain vier gebieden: de bergen van Ogliastra, een streek in het oosten van het Italiaanse eiland Sardinië; Okinawa, een eiland in de meest zuidelijke prefectuur van Japan; Ikaria, een Grieks eiland dat ligt voor de kust van Turkije en Nicoya, een schiereiland in het westen van Costa Rica.

Door hun afgelegen ligging zijn de blauwe zones moeilijk bereikbaar. Of dat waren ze althans tijdens de bestudeerde periode. Poulains onderzoek is gebaseerd op data uit de periode tussen 1900 en 2000. De inwoners van een blauwe zone groeiden op in een gelijkaardige omgeving. Ze hadden dezelfde tradities en aten hetzelfde lokale dieet. Door de moeilijke bereikbaarheid, vestigden er zich maar weinig buitenstaanders. Huwelijken met verre familieleden waren daarom niet altijd vermijdbaar. Daardoor was er een relatief sterke genetische verwantschap tussen de inwoners. 

De overlevingsverhouding

‘Het grote verschil tussen onze eerste studie in Sardinië en het werk daarna, is dat we niet meer naar de levensduur van het individu keken’, zegt Poulain. In plaats daarvan keken de onderzoekers naar de levensduur van een populatie. Zo konden ze de leefgewoontes die een leven verlengen bestuderen.

Er bestaan verschillende formules voor het berekenen van de gemiddelde levensduur van een populatie. Slechts enkele formules zijn echter geschikt voor kleine populaties, waaronder de overlevingskans. Dit is het aandeel mensen dat na een bepaalde periode nog leeft. Poulain berekende de overlevingsverhouding door het aantal 90- tot 99-jarigen in 2000 uit te drukken t.o.v. het aantal 60- tot 69-jarigen in 1970. In het geval van de blauwe zones is deze dus periode 30 jaar. De onderzoekers gingen er vanuit dat het aantal mensen dat na hun zestigste nog verhuist heel klein is. Ze verwachten bijvoorbeeld dat mensen die die leeftijd woonden in Ikaria, niet meer gaan verhuizen naar het Grieks vasteland.

In de periode tussen 1970 en 2000 was de overlevingskans in Sardinië 5.8% voor mannen en 10.5% voor vrouwen. De gemiddelde overlevingskans in Italië was toen 3.1% voor mannen en 9.6% voor vrouwen. Vooral mannen werden dus beduidend ouder in Sardinië dan in de rest van Italië. In Okinawa waren het de vrouwen die opmerkelijk oud werden. In de bestudeerde periode was de overlevingskans in Okinawa tien procent voor mannen en 25.6% voor vrouwen. Het gemiddelde in Japan was in die periode 5.1% voor mannen en 13.4% voor vrouwen. Per 100 vrouwen werden er in Okinawa 12 meer 90 – tot -99 jaar oud dan in de rest van Japan. En Japan is al een land dat bekend staat om zijn hoge levensverwachting.

Levenslessen

Doordat de inwoners van de blauwe zones onder gelijkaardige omstandigheden opgroeiden, zijn ze ideaal voor het onderzoek van Poulain. Hij bezocht de zones en bestudeerde tijdens zijn verblijf de leefgewoontes  van de inwoners. ‘Je kan lessen trekken uit de blauwe zones. Bijvoorbeeld lokaal en seizoensgebonden eten.’

In zijn onderzoek noemt Poulain de lessen die we kunnen leren uit de blauwe zones principes. Hij formuleerde zeven principes die voorkomen in alle zones: beweeg natuurlijk, eet bewust, vermijd stress en slaap voldoende, behoud nauwe banden met familieleden, behoor tot een gemeenschap, heb respect voor de aarde, en heb een doel in je leven.

Op Okinawa na, liggen alle blauwe zones in een bergachtig gebied. Het hellend terrein verplichtte de bewoners tot fysieke activiteit, ook op hogere leeftijd. Ouderen gingen pas minder bewegen als hun lichaam het echt niet meer toeliet. ‘Je moet voldoende bewegen. Neem bijvoorbeeld de trap in plaats van de lift. Of stop als je dan kans hebt even met werken en ga sporten.’

‘En in bedrijfsrestaurants zou je toegang moeten hebben tot gezond eten.’ In de bestudeerde periode aten de inwoners lokaal en seizoensgebonden. De maaltijden waren gezond en vers, en industrieel bewerkt voedsel werd weinig tot niet gegeten. De inwoners stopten tijdig met eten zodat ze niet overvol zaten. Op Okinawa was de calorie-inname zelfs lager dan in de andere zones. Het is mogelijk dat dit heeft bijgedragen aan de lange levensduur van de inwoners.

De inwoners bleven voor een groot deel gespaard van de hectiek van de westerse maatschappij. Ze hadden er maar weinig last van stress. ‘Je moet kunnen rusten en stress vermijden.’ Ze waren ook erg afhankelijk van elkaar voor sociale contacten. Familie kwam er op de eerste plaats. In tegenstelling tot in onze maatschappij woonden ouderen er vaak samen met jongere generaties. Solidariteit oversteeg er echter de familiale grenzen. Ouderen werden er gerespecteerd en bewonderd door de hele gemeenschap.

Ongezonde gewoontes - zoals roken en alcohol drinken - kwamen ook voor in de blauwe zones. De mate waarin verschilde echter van zone tot zone. In Sardinië bijvoorbeeld, gingen maaltijden vaak gepaard met een glaasje rode wijn. De impact van gezonde leefgewoontes was mogelijk veel belangrijker dan die van ongezonde leefgewoontes. Gevolgen van ongezonde levensgewoontes verdwenen hierdoor naar de achtergrond.

Genen zouden ook een rol gespeeld kunnen hebben in de opmerkelijke levensduur. Om dit te achterhalen is verder onderzoek nodig. ‘We hebben contact met iemand in Californië voor de analyse van bloedstalen uit de blauwe zones. We zijn op zoek naar genetische factoren die een rol spelen in de levensduur. Maar deze zijn moeilijk om te ontdekken.’

De vijfde blauwe zone

Indien je de blauwe zones opzoekt, kom je al snel terecht op het werk van Dan Buettner. Of dat is toch het geval indien je zoekt naar de Engelstalige variant blue zones. Buettner is een Amerikaans journalist die enkele boeken en artikels schreef over de blauwe zones. In zijn werk beschouwd hij Loma Linda als een vijfde blauwe zone.

Loma Linda is een wijk in Californië en is de thuisbasis van een gemeenschap zevendedagsadventisten. Leden van het protestantse kerkgenootschap leven volgens de Bijbel en houden zich aan de spijswetten. Dat  zijn voedingsvoorschriften uit de Oude Testament. Het is volgens de spijswetten bijvoorbeeld niet toegestaan om varkensvlees te eten.  Dankzij de gezonde levensstijl van de kerkleden, is de levensverwachting in Loma Linda hoger dan in de rest van de Verenigde Staten.

Door Loma Linda als een blauwe zone te beschouwen, wijkt Buettner af van het oorspronkelijke concept. ‘Dit zijn religieuze mensen die zich aan bepaalde regels houden. Ze eten bijvoorbeeld geen vlees en werken niet op zondag. Het is geen gebied zoals Ogliastra in Sardinië. Het is een groep mensen die allen lid zijn van de kerk. Als je in hetzelfde gebied woont en geen lid bent, dan zal je niet langer leven. Wij zien hetzelfde bij priesters in ons land. Er zijn veel studies die aantonen dat priesters en nonnen langer leven’, zegt Poulain.

Zijn de data wel betrouwbaar?

Buettner’s verruiming van de term blauwe zones heeft volgens Poulain nefaste gevolgen voor de onderzoekers. De atypische eigenschappen van Loma Linda zijn critici niet ontgaan. Maar hun commentaar treft ook het werk van de onderzoekers. ‘Dit is onterecht.’ Loma Linda zit niet in de dataset van Poulains onderzoek. ‘Ik heb nooit gezegd dat Loma Linda een blauwe zone is. Het is geen blauwe zone. Hoogstens een blauwe populatie. Het is een groep mensen die langer leeft.’

In een pre-print van 2019 uit Saul Newman - een multidisciplinair onderzoeker aan de Universiteit van Oxford – kritiek op het onderzoek van Poulain. Volgens hem weten we helemaal niet zeker weten of er werkelijk zoveel extreem oude mensen wonen in de blauwe zones. Hij stelt dat er door een gebrek aan betrouwbaar bewijsmateriaal en overdreven leeftijden te veel fouten zitten in de dataset. In Japan bijvoorbeeld, worden vitale gegevens (data over geboortes, sterfgevallen, trouwen, ect.) bijgehouden door familieleden in Koseki documenten. Tijdens WOII werden veel van deze documenten vernield, waarna ze opnieuw werden opgesteld op basis van het geheugen. Het is niet ondenkbaar dat er zo fouten zijn geslopen in de dataset.

Poulain weerlegt deze kritiek. ‘De leeftijd van elke honderdjarige werd gecontroleerd. Dat betekent dat we niet alleen hebben gekeken naar de geboortecertificaten, maar ook naar elk type document dat bestaat over een mensenleven. Een moeder die bevalt op haar 55^ste, dat kan bijvoorbeeld niet. Het is onze belangrijkste taak om na te gaan dat de gegevens correct zijn. Er is geen ruimte voor overdrijving.’

Newman vindt sommige eigenschappen van de blauwe zones heel verdacht zijn. Het zijn allemaal vrij arme gebieden, met soms veel laagopgeleiden en hoge criminaliteitscijfers. Het lijkt enigszins gek dat deze eigenschappen de levensduur zouden bevorderen. Maar ook dit is onterecht volgens Poulain. ‘Ja, dit gaat in tegen wat we verwachten. We gaan ervan uit dat geschoolde mensen langer leven. Maar in de blauwe zones is educatie niet zo belangrijk. Ook welvaart is niet zo belangrijk. Er is een paper die aantoont dat Okinawa het laagste scoort op vlak van welvaart, en daar is de levensverwachting net het hoogst.’

Dankzij de globalisatie heeft de Westerse cultuur ook haar intrede gedaan in de blauwe zones. Daardoor is het tegenwoordig moeilijk om culturele bijzonderheden te linken aan een hoge levensverwachting. Op Nicoya bijvoorbeeld, zijn er nog maar weinig sporen van de traditionele leefgewoontes, die het schiereiland ooit zo bijzonder maakten. De inwoners kunnen er fastfood eten, al zittend werken en zich verplaatsen met de auto. Ook Okinawa is daar een goed voorbeeld van. Ongezonde leefgewoontes, zoals het eten van fastfood, leidden er tot een daling van de levensverwachting. Vandaag is de geschatte levensduur van een man in Okinawa lager dan het Japans gemiddelde.

Bestaan de blauwe zones nog?

Om dit te weten te komen, moeten we nog wachten op resultaten van Poulains nieuwe onderzoek. Maar hij licht al een tipje van de sluier: ‘Voorlopig kan ik hier nog niet veel over vertellen. We zien dat trend zich verderzet in Sardinië. In Costa Rica en Ikaria is dit wellicht niet het geval. In Okinawa is er een plateau.’ Vooral in Sardinië worden nog steeds veel inwoners heel oud. ‘De blauwe zone in Sardinië is het beste, daar blijft het aantal honderdjarigen maar stijgen. Neem nu Villagrande. Dat is een dorp in Sardinië met een populatie van 3000 inwoners, waarvan er 55 honderd jaar zijn. Bovendien is het aantal honderdjarige mannen en vrouwen ongeveer gelijk. Dat is heel uitzonderlijk.'

Voor zijn huidig onderzoek is Poulain ook op zoek naar nieuwe blauwe zones. Deze kunnen al bestaan of nog in ontwikkeling zijn. ‘De blauwe zones bewijzen niet alleen een aantrekkelijk concept. Het hoofddoel van het onderzoek is om gelijkaardige plaatsen te ontwikkelen in onze maatschappij, waar mensen sommige levenslessen uit de blauwe zones toepassen. We moeten de zeven levenslessen natuurlijk wel aanpassen, maar ze zijn ook toepasbaar in onze maatschappij’, besluit Poulain.