De Russische aanvallen op Oekraïne hebben verwoestende gevolgen voor de burgerbevolking. Maar de consequenties voor de gezondheid reiken veel verder die van de bombardementen en de beschietingen.
Hoewel het misschien niet de meest urgente bedreiging is waarmee de Oekraïners worden geconfronteerd, blijft covid een ernstig risico. Overvolle treinen, schuilkelders en faciliteiten voor vluchtelingen bieden ideale omstandigheden voor de overdracht van covid. In het land hebben Russische aanvallen gezondheidszorgfaciliteiten vernietigd en routes voor humanitaire hulp afgesneden, en de ziekenhuizen die nog operationeel zijn, hebben een tekort aan middelen zoals zuurstof en essentiële medische voorraden.
‘De oorlog in Oekraïne heeft verwoestende gevolgen voor de gezondheid van de Oekraïense bevolking die nog jaren of decennia zullen doorwerken’, zei de directeur-generaal van de WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus tijdens de vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties over Oekraïne op 17 maart.
Toen Rusland Oekraïne binnenviel op 24 februari, was het aantal covid-gevallen in het land gedaald ten opzichte van de piek begin februari die meer dan 37.000 gevallen per dag telde. Maar sinds het begin van de oorlog zijn er minder covid-tests uitgevoerd, en het aantal nieuwe gevallen dat de Oekraïense gezondheidsautoriteiten melden, is waarschijnlijk een te lage telling. Oekraïne heeft ook een relatief lage vaccinatiegraad: ongeveer 36 procent van de Oekraïners heeft naar schatting prikken gekregen, waardoor het waarschijnlijker is dat in ieder geval een deel van degenen die de ziekte oplopen er ernstig last van hebben.
Covid is nog steeds een bedreiging. ‘Het is niet verdwenen, maar de prioriteiten zijn zeker veranderd’, zegt Paul Spiegel, directeur van het Center for Humanitarian Health aan de Johns Hopkins University. ‘Degenen die zich eerst concentreerden op covid, maken zich nu zorgen over hun leven, over het verlaten van hun land, hun kinderen, hun partner.’
Spiegel zegt dat de omstandigheden waarin veel vluchtelingen verkeren waarschijnlijk de overdracht van SARS-CoV-2, het virus dat covid veroorzaakt, zullen vergroten. Hoewel hij zich zorgen maakt dat dit kan leiden tot een toename van het aantal gevallen onder vluchtelingen, zegt hij dat de gastlanden moeten oppassen dat zij hen niet de schuld geven van de verspreiding van de ziekte. Veel Europese landen hebben al te maken met een nieuwe golf van gevallen die wordt veroorzaakt door de subvariant BA.2 van Omicron, zodat de toevloed van vluchtelingen wellicht weinig effect heeft op het totale aantal gevallen. De miljoenen vluchtelingen die de omringende Europese landen binnenkomen, zullen echter behandeling nodig hebben, en die landen moeten voorbereid zijn om de druk op hun gezondheidsstelsels op te vangen.
Het aanvallen van de meest kwetsbaren en gezondheidswerkers die hun eigen leven riskeren om levens te redden, is een daad van gewetenloze wreedheid’
De laatste dagen heeft Rusland zijn aanvallen op burgers en civiele infrastructuur, waaronder ziekenhuizen, geïntensiveerd. Volgens het surveillancesysteem voor aanvallen op de gezondheidszorg van de WHO waren er tussen 24 februari en 28 maart 73 aanvallen op Oekraïense gezondheidszorgvoorzieningen.
Een tragische en wijdverspreide nieuwsfoto die onlangs circuleerde toont een zwangere vrouw op een brancard temidden van de gebombardeerde restanten van een ziekenhuis in de Oost-Oekraïense stad Marioepol. Noch de vrouw, noch haar foetus hebben het overleefd.
Internationale gezondheidsorganisaties hebben Rusland opgeroepen een einde te maken aan deze aanvallen op de gezondheidszorg. ‘Deze afschuwelijke aanvallen doden en veroorzaken ernstige verwondingen bij patiënten en gezondheidswerkers, vernietigen vitale gezondheidsinfrastructuur en dwingen duizenden om af te zien van toegang tot gezondheidsdiensten ondanks catastrofale noden’, stelt een gezamenlijke verklaring van de WHO, UNICEF en het U.N. Bevolkingsfonds (UNFPA). ‘Het aanvallen van de meest kwetsbaren - baby's, kinderen, zwangere vrouwen, mensen die al lijden aan ziekte en aandoeningen en gezondheidswerkers die hun eigen leven riskeren om levens te redden - is een daad van gewetenloze wreedheid.’ In de verklaring werd ook opgeroepen tot een onmiddellijk staakt-het-vuren om toegang te verlenen voor humanitaire hulp, een eis waaraan duidelijk geen gehoor is gegeven.
Tuberculose en polio
Naast covid zou de oorlog het risico op andere besmettelijke ziekten, zoals tuberculose (TB), mazelen en polio, kunnen verhogen. Oekraïne kent een hoog percentage sterfgevallen en invaliditeit als gevolg van tbc, onder meer door resistente tbc. ‘De situatie in Oekraïne voor de oorlog was niet geweldig’, zegt Lucica Ditiu, uitvoerend directeur van het Stop TB Partnership, een in Genève gevestigde organisatie die onderdeel is van de Verenigde Naties. Maar Stop TB had met Oekraïne samengewerkt om het probleem aan te pakken en geneesmiddelen aan te schaffen om mensen met de ziekte te behandelen. Het land was vastbesloten om vooruitgang te boeken, aldus Ditiu. Toen begon de oorlog.
‘Wat er nu gebeurt is afschuwelijk’, zegt Ditiu. Ziekenhuizen en apotheken die essentiële TB-behandelingen verstrekken, worden vernietigd. ‘Het heeft jaren geduurd om dit systeem op te bouwen. Het zal tientallen jaren duren om dit weer op te bouwen’, zegt ze. De symptomen van TB lijken sterk op die van covid - beide kunnen hoest, koorts en nachtelijk zweten veroorzaken - en beide ziekten verspreiden zich gemakkelijk onder de overvolle omstandigheden waarin veel vluchtelingen leven.
‘Dit is nog maar het prille begin van wat uiteindelijk een langdurige crisis zal worden’
Ditiu roept niet alleen op tot beëindiging van de oorlog, maar beveelt ook een aantal andere maatregelen aan om de crisis aan te pakken. Landen die vluchtelingen opvangen hebben steun nodig, waaronder medische zorg en personeel. En er moeten humanitaire corridors worden gecreëerd zodat gezondheidswerkers en medische voorraden de Oekraïners in de zwaar getroffen delen van het land kunnen bereiken.
Polio kan ook opnieuw de kop opsteken als gevolg van de oorlog. De ziekte kan met vaccins worden voorkomen en was in het grootste deel van de wereld bijna uitgeroeid. Maar vanaf de herfst van vorig jaar werden in Oekraïne een handvol gevallen gemeld. Het land reageerde op die uitbraak met een vaccinatiecampagne, maar de oorlog heeft die inspanningen verstoord, waardoor het risico op verdere uitbraken toeneemt.
Twee soorten trauma
Er bestaat een eeuwenoud verband tussen oorlog en uitbraken van ziekten. De burgeroorlog in Syrië en de vluchtelingencrisis die daardoor ontstond leidden tot uitbraken van mazelen. En het gewelddadige conflict in de Democratische Republiek Congo, dat directe aanvallen op gezondheidswerkers omvatte, verergerde er de recente uitbraken van ebola.
‘Wat we weten van oorlogsonderzoek is dat er twee soorten trauma zijn’, zegt Rohini Haar, epidemioloog aan de University of California, Berkeley, School of Public Health. Er is een direct of gewelddadig trauma, dat resulteert in slachtoffers van de gevechten zelf, en er is een indirect trauma, dat jaren aanhoudt en misschien nooit volledig wordt gedocumenteerd. ‘Meestal is direct trauma de belangrijkste bron van overlijden in de eerste paar dagen en weken’, zegt Haar. ‘Maar na maanden en jaren verbleekt het in vergelijking met de indirecte doden.’
Zij en haar collega's voerden een studie uit van mazelengevallen in Syrië op basis van gegevens vanaf 2015, maar de burgeroorlog in het land zelf begon in 2011. ‘We weten niet eens wat er daarvoor gebeurde, omdat niemand telde’, zegt ze. Ze maakt zich zorgen dat indirecte sterfgevallen en ziekten waarschijnlijk onderschat zijn in Oekraïne. En de gezondheidseffecten van de oorlog in Oekraïne zullen waarschijnlijk nog vele jaren doorwerken. ‘Dit is nog maar het prille begin van wat uiteindelijk een langdurige crisis zal worden’, zegt ze.
