Meer dan 600.000 Vlaamse vrouwen gaan niet in op de uitnodiging om een uitstrijkje te laten nemen. Dat is meer dan een derde van de groep die een uitnodiging krijgt. Daarom ontwikkelen wij een test waarmee vrouwen vanuit thuis toch kunnen deelnemen door zelf een staal af te nemen.
Beeld: Eef van den Borst
De week na mijn 25e verjaardag kreeg ik nog een laat verjaardagscadeautje in de brievenbus. De uitnodiging om een uitstrijkje te laten nemen. Voor veel vrouwen een bekend en misschien wel gevreesd moment. Ik weet hoe belangrijk het is om deel te nemen en dat overwint verschillende barrières. Zo ben ik bang voor pijn en ongemak. Ik voel ook schaamte om met mijn benen wijd voor een vreemde te moeten liggen. En dan is er nog die drempel om een afspraak in te moeten plannen bij de huisarts of gynaecoloog.
Voor veel vrouwen wegen zulke barrières zwaarder dan de voordelen van screening, of misschien zijn ze zich niet bewust van de voordelen. Toch is screening belangrijk om de ontwikkelende kanker vroeg op te sporen en te kunnen behandelen. Dan zijn de overlevingskansen groter en bijwerkingen van behandeling kleiner. Een zelfafnametest kan veel barrières wegnemen, waardoor vrouwen toch kunnen deelnemen.
Maar wat is dat, een zelfafnametest? Het is een apparaatje dat vrouwen thuisgestuurd krijgen met de post om zelf een staal te verzamelen. Ze kunnen zelf een rustige plek kiezen en een moment dat voor hen past. Na afname sturen ze het staal met de post naar het labo. Dit bespaart veel tijd en stress.
Helemaal zelf
Het zelfafname-apparaatje kan verschillen. Het kan gaan om een plastuit voor de verzameling van urine. Die vangt alleen het eerste deel van de urinestroom op zonder dat je moet stoppen met plassen. Dit is belangrijk omdat het eerste deel van de urine afgebroken cellen van de baarmoederhals verzamelt. Deze celresten komen samen met de vaginale afscheiding naar buiten en stapelen zich op rond de schaamlippen. Tijdens het plassen spoelt de urine ze weg en komen ze vooral in het eerste deel van de urine terecht. Het moment van de dag waarop je het urinestaal neemt, heeft geen invloed.
Een ander apparaatje is een vaginaal borsteltje, de vaginale swab. Dit breng je in als een tampon en draai je een paar keer rond. Zo verzamel je ook diezelfde celresten van de baarmoederhals. Beide zelfafname-apparaatjes zijn pijnloos en makkelijk. Iedereen kan het helemaal zelf.
Beeld: Eef van den Borst
Het testen van de zelfafnames gebeurt anders dan bij het uitstrijkje. In Vlaanderen wordt het uitstrijkje onderzocht op afwijkende cellen die kankercellen kunnen worden. Deze test werkt niet op zelfafnames omdat we geen volledige cellen verzamelen, enkel celresten.
Daarom onderzoeken we zelfafnames in het labo op de aanwezigheid van het humaan papillomavirus, of HPV. Dit virus is in 99 procent van de gevallen verantwoordelijk voor baarmoederhalskanker. Uitstrijkjes kunnen we ook testen op HPV. Er is geen verschil tussen de twee. HPV testen is net zo betrouwbaar in zelfafnames als in uitstrijkjes.
Testen op HPV is een eerste stap, maar we moeten ook verder kijken dan alleen de HPV-infectie. Meestal ruimt je lichaam het virus namelijk zelf op en is er geen sprake van ziekte. Er is dus een tweede test nodig om te zien of er een afspraak bij de arts nodig is.
Daarom zijn we op zoek naar aanwijzingen in de zelfafnames dat er iets ernstigs aan de hand is. Zo maken we vrouwen niet onnodig ongerust na een eerste positieve test en hoeven ze niet onmiddellijk een doktersbezoek in te plannen. Want in de meeste gevallen is er niets aan de hand. Dus zoeken we, naast de HPV-infectie, naar signalen voor ziekte.
Signalen voor baarmoederhalskanker
Een van die signalen is welk type van het virus aanwezig is. Er zijn meer dan tweehonderd types van het HPV virus, waarvan er 12 baarmoederhalskanker kunnen veroorzaken. Vooral twee van deze types, HPV16 en 18, zijn gelinkt aan baarmoederhalskanker. Ze zijn samen verantwoordelijk voor zeventig procent van de gevallen.
Binnen deze types zijn er nog kleinere verschillen die varianten heten. Ik heb alle literatuur samengevoegd om te kijken welke varianten gelinkt zijn aan een hoger risico op baarmoederhalskanker. Een duidelijke conclusie vond ik helaas niet. Dit was omdat het opzet van de studies verschilt, maar ook door regionale verschillen.
Beeld: Eef van den Borst
Een andere aanwijzing die we bekijken is het DNA en meer specifiek de veranderingen op het DNA. Deze veranderingen passen het DNA zelf niet aan, maar zijn een soort vlaggetjes op het DNA die vertellen wat er moet gebeuren. Je zou dit kunnen vergelijken met een trui breien. Het garen stelt ons DNA voor. Voordat garen een trui wordt, is er een patroon nodig. Zo geven ook deze vlaggetjes instructies over hoe de trui gemaakt wordt. Ze geven aan hoe het DNA omgezet kan worden in iets functioneels.
Tijdens de ontwikkeling tot kanker geeft een aantal van deze vlaggetjes foute instructies. Zo wordt er geen volledige trui meer gemaakt, maar ontstaan er gaten of knopen. Die tasten de functie aan. In mijn doctoraat zijn we specifiek op zoek naar de foute vlaggetjes op het DNA. We willen deze foute vlaggetjes vinden en testen om te zien welke het vaakst voorkomen. Daarom verzamel ik ook stalen van patiënten in het Universitair Ziekenhuis Antwerpen. Door deze te testen op de foute vlaggetjes, kunnen we zien welke het beste werken als signalen voor baarmoederhalskanker in zelfafnames.
Om af te sluiten wil ik nog iets zeggen over de situatie in Nederland, want die is anders dan in Vlaanderen. In Nederland kijken ze eerst naar de aanwezigheid van HPV. Dit gebeurt in uitstrijkjes én zelfafnames. HPV testen werkt goed en spoort de ziekte zelfs eerder op. Dit komt omdat een HPV-infectie de voorloper is van de afwijkende cellen. Zo kunnen we, wanneer nodig, eerder ingrijpen.
Zelfafnames gebruiken de Nederlanders dus ook al. Vrouwen die niet reageren op de uitnodiging en vrouwen die voor het eerst deelnemen, krijgen direct een vaginaal borsteltje met de post. En élke vrouw krijgt de keuze tussen een uitstrijkje bij de arts of een zelfafname.
In België zal vanaf januari 2025 ook eerst getest worden op HPV, maar dan alleen in uitstrijkjes. Als dit goed verloopt, zullen ze in de toekomst misschien ook zelfafnames overwegen. Tot die tijd is het dus afwachten tot er weer een brief in de brievenbus ligt.
